Προλόγισμα-εισαγωγές σε βιβλία φίλων

Γουφ!
Λαϊκά παραμύθια με σκύλους απ' όλον τον κόσμο

Πρόλογος: Δημήτρης Β. Προύσαλης
Εικονογράφηση: Έλενα Λεώνη
 Σελίδες 220
Εκδόσεις ΗΔΥΦΩΝΟ


Αληθινά Παραμύθια
Καμωμένα από...Ψέματα"
(Παιχνίδια Δημιουργικής Φαντασίας 
στο 23ο Δημοτικό Σχολείο Νίκαιας) 
2019

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΡΟΥΣΑΛΗ

Με μεγάλη χαρά προλογίζω το αποτέλεσμα της δημιουργικής προσπάθειας των μαθητών του 23ου Δημοτικού Σχολείου Νίκαιας με τη σύντομη παρένθετη συμμετοχή του 12ου Δημοτικού Σχολείου Νίκαιας.
Η κοινή πορεία μαθητών πολλών διαφορετικών τάξεων πραγματοποιήθηκε σε συνεργατική κατεύθυνση και αποτυπώθηκε μέσα από την ευφάνταστη επινόηση και σύνθεση σύγχρονων παραμυθιακών κειμένων. Η γραπτή μυθοπλασία κινήθηκε σε στοχευμένα πλαίσια σε διάστημα τεσσάρων σχολικών ετών, από το 2015 έως το 2019.
Η συλλογή «Αληθινά παραμύθια, καμωμένα από… ψέματα» αποτελεί συνέχεια μιας πρωτότυπης, μοναδικής στο είδος της, εκδοτικής παράδοσης των τελευταίων ετών και προήλθε από τον δημιουργικό ίστρο μιας σχολικής μονάδας. Είναι απαύγασμα της συνάντησης τεσσάρων παραγόντων που αλληλεπίδρασαν γόνιμα:
α) Το ανεξάντλητο και σταθερά αναδυόμενο πλαίσιο του λαϊκού πολιτισμού που αντανακλάται με μοχλό το παραμύθι και την αφήγηση, καθώς και η πίστη στην αξία του.
β) Ο δυναμικός ρόλος του δασκάλου και η εμπιστοσύνη στις παρακαταθήκες της λαϊκής προφορικής λογοτεχνίας.
γ) Η εν δυνάμει δημιουργικότητα των παιδιών-μαθητών του σήμερα, που συνδέεται με το πολυταξιδεμένο στον χρόνο φαντασιακό του χτες.
δ) Οι ανάγκες του σχολείου στη νέα εποχή.
Ο λαϊκός πολιτισμός και το παραμύθι υπήρξε διαχρονικά μια δεξαμενή–πλαίσιο, που στάθηκε πολύτιμος οδηγός ζωής με τα καθολικά μηνύματα όλο νόημα και βάθος. Στόχος μια ισορροπημένη και ουσιαστική πορεία στη ζωή μέσα στο δαιδαλώδες και προκλητικά θελκτικό τοπίο των πολυεπίπεδων ανθρώπινων σχέσεων. Επιβεβαιώνεται με τον τρόπο αυτό η ποικιλόμορφη επικαιρότητά του σε κάθε έκφανση της ζωής, δημιουργώντας νέα εφαλτήρια αξιοποίησης πολύμορφων προσεγγίσεων στη σύγχρονη εποχή.
Η επενέργεια του ευαισθητοποιημένου δασκάλου, ως γνώστη και κοινωνού των αξιών και λειτουργιών του λαϊκού παραμυθιού, τον αναδεικνύει σε δυναμικό ενδιάμεσο. Η ιδιαίτερη σπουδή του, η στόχευση και μαεστρία του ρίχνει τις γέφυρες συνάντησης του «μια φορά κι έναν καιρό» με τις διαρκείς παρουσιαζόμενες προκλήσεις της εκπαιδευτικής πραγματικότητας του παρόντος. Καλύπτει έτσι λειτουργικέςανάγκες της σχολικής καθημερινότητας. Μέσω της αφηγηματικής οδού χρησιμοποιεί ταυτοτικά χαρακτηριστικά και ιδιότητες του συγκεκριμένου αφηγηματικού λόγου. Η εν δυνάμει δημιουργικότητα των παιδιών της σχολικής ηλικίας υπάρχει εγγενώς. Όταν συναντιέται με το μπόλι του συνειδητού δασκάλου-γνώστη και τον υποστηρικτικό χαρακτήρα του επιδραστικού μέσου, του παραμυθιού, τότε ξεδιπλώνει δυνατότητες και αποτυπώνει μυθοπλαστικές συνθέσεις.
Καμβάς-πηγή έμπνευσης γίνεται το πλαίσιο των υποθέσεων εκείνων που συναντά κανείς στα «παραμύθια με τα υπέρμετρα ψεύδη», τα «talltales»της εγχώριας και διεθνούς παραμυθολογίας. Το συμβατικό ψεύδος του παρελθόντος που διακονεί η μυθοπλαστική δημιουργία του λαού, στην παρούσα συλλογή έχει κυριολεκτική υπόσταση, περίγραμμα αλλά και λειτουργικό περιεχόμενο. Το προϊόν του συλλογικού φαντασιακού της προφορικής παράδοσης αποτυπώθηκε στη λογοτεχνική παραγωγή με τη μορφή του παραμυθιού,διηγήματος ή μυθιστορήματος ή έγινε τέχνη, εικόνα, ταινία ή κινούμενο σχέδιο.
Στην παρούσα συλλογή η πλαστότητα του συλλογικά επινοημένου φανταστικού είναι εξόφθαλμα κυρίαρχη: «Θα σας πούμε ψέματα πολλά, μα καμιά αλήθεια». Το φανταστικό, κατά σύμβαση, ψέμα των μαθητών συναντιέται με τον πραγματικό κόσμο. Το ανύπαρκτο αντανακλάται στο ρεαλιστικό της βιωμένης τρέχουσας πραγματικότητας, αυτού που θέτει το σχολικό περιβάλλον. Μήπως όμως οι ιστορίες «αποκαλύπτουν» κρυφές ανησυχίες και προβληματισμούς των παιδιών, που ζητούν αναδιαπραγμάτευση-επανεξέταση από τον κόσμο των ενηλίκων;
Εκεί που ο λαϊκός άνθρωπος δημιουργούσε ατομικά στη φύση ή στην κοινότητα, οι μαθητές επινοούν συνεργατικά, με φθίνουσα καθοδήγηση, με όχημα την ψευδολογία. Η τελευταία γίνεται ισότιμα αποδεκτή με την αλήθεια στην αφηγηματική ομήγυρη ή στον ατομικό αναγνώστη. Αξιοποιείται η ενυπάρχουσα φαντασία που ζητά ευκαιρίες να εκφραστεί δημιουργικά. Επισημαίνω στοιχεία που έρχονται στο προσκήνιο: Καταλύονται οι νόμοι του φυσικού κόσμου (στο παραμύθι «Χωρίς βαρύτητα»). Αξιοποιείται η υπερβολή ως σύμβαση και μόνο («Η ρουχαλιά»). Αντιστρέφεται ο κόσμος («Η Πασχαλίτσα»). Προβάλλονται προσωπικές ανησυχίες («Το μυστικό της Σοφίτας»). Εκδηλώνεται κοινωνική ευαισθησία απέναντι σε σύγχρονα φαινόμενα πολέμου και προσφυγιάς («Το κλειδί που θα αλλάξει τον κόσμο»).Αναπαριστάται με παιγνιώδη και ανατρεπτική διάθεση το κυρίαρχο στη ζωή τους σχολικό περιβάλλον με πολλά επίπεδα ανάγνωσης («Τα σκανταλιάρικα μολύβια», «Η μαγική ξύστρα», «Το ζωντανό θρανίο»). Δημιουργούνται θεάσεις αντιρατσιστικού προσανατολισμού («Ο κάλπικος χορευτής»). Θίγονται ζητήματα σύγχρονης σχολικής συμβίωσης («Το άτακτο παιδί»).
Από το ανώνυμο λαϊκό φανταστικό του άχρονου παρελθόντος εντοπίζονται χαρακτηριστικά δάνεια: Η αντίληψη πως ο κόσμος ανήκει σε ένα Όλον που παντού αντανακλάται τριγύρω. Η τοπικοποίηση ιστοριών, αφού συνδέονται με ζωτικούς τοπογεωγραφικούς χώρους αναφοράς της ζωής των μαθητών. Ο εμπλουτισμός της τριτοπρόσωπης αφήγησης με στοιχεία διαλογικά.
Η παρουσία του φανταστικά προκεκλημένουψευδολογικού στοιχείου στη ζωή των μαθητών διοχετεύεται δημιουργικά και ελεγχόμενα μέσα από την παραγωγή γραπτού λόγου. Συμπερασματικά αποκαλύπτει δυνατότητες και ελπιδοφόρες δυναμικές, παράγοντας μια απολαυστική γραφή που ξαφνιάζει ευχάριστα και φέρνει τα πάνω κάτω σε μια πραγματικότητα που μπορεί να ιδωθεί και αλλιώς… Μπράβο στους εκατοντάδες μαθητές που ενεπλάκησαν στο πρόγραμμα δημιουργικής γραφής, στους δασκάλους που συμπορεύτηκαν και στον εμπνευστή και συντονιστή Βασίλη Ι. Γεργατσούλη.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Β. ΠΡΟΥΣΑΛΗΣ
Δάσκαλος, αφηγητής, Υπ. Δρ. Ε.Κ.Π.Α.




ΤΟ  ΟΝΟΜΑ ΤΗΣ ΓΑΤΑΣ
του Θεόδωρου Ίντα
Εκδόσεις Εντύποις
2018

Πρόλογος
Μετά την επιτυχημένη έκδοση του πρώτου βιβλίου λαϊκών παραμυθιών «Το κασελάκι… και άλλες τρεις ιστορίες για ξυλοκόπους και παράδες» που κυκλοφόρησαν το 2016 οι εκδόσεις Εντύποις, ο Θεόδωρος Ίντας παρουσιάζει μια καινούργια πρόταση-συλλογή για να προσεγγίσει το παραμυθόφιλο κοινό-αναγνωστικό και μη-τον ανεξάντλητο κόσμο των λαϊκών παραμυθιών. Τούτη τη φορά στην παρούσα έκδοση απαγκιάζουν έξι ιστορίες από την παράδοση των προφορικών λογοτεχνιών του κό-σμου με βασικούς πρωταγωνιστές εκπροσώπους από την πανίδα αλλά και αντικείμενα με ανθρώπινη συμπεριφορά και διάθεση που θα κρατήσουν ενεργό το ενδιαφέρον των φίλων του παραμυθιακού είδους.  Οι ανώνυμες λαϊκές ιστορίες αποτελούν αφηγήματα που εκτέθηκαν στο δοκίμι των καιρών και κατάφεραν να ταξιδέψουν μέσα από το άτοπο και άχρονο των περιβαλλόντων που εξύφαιναν την πλοκή των υποθέσεών τους, για να φτάσουν με αξιώσεις στο χρονικά και τοπικά προσδιορισμένο πλαίσιο τού σήμερα. Μετατρέπονται σε μεταφορείς πολύτιμων μηνυμάτων, δια-χρονικά και καθολικά αποδεκτών, εκθέτουν χαρακτήρες με συμβολική διάθεση, εξιστορούν κατακριτέες πράξεις, επιλήψιμες ή άξιες λόγου συμπεριφορές και μιλούν με την ανιδιοτέλεια του σοφού παρατηρητή και τον ενθουσιασμό του καλοπροαίρετου  συνομιλητή που ακούει με την καρδιά του ανοιχτή. Σε αυτό το συναπάντημα των μηνυμάτων άλλοτε φανερά εκτεθειμένων στο κοινό και άλλοτε κεκαλυμμένων αλλά πολύτιμων προς αξιοποίηση θησαυρών, το μόνο σίγουρο που a priori μπορούν να υποσχεθούν ως ταξιδιώτες από το χτες, είναι το μπόλιασμα της καθημερινότητας των σύγχρονων εποχούμενων από τη ζωή, με κατασταλάγματα βιωμένης και συμπυκνωμένης εμπειρίας, ικανής και αναγκαίας να φέρει ποιοτικές τροποποιήσεις στον τρόπο θέασης των καταστάσεων, μια ανάσα θετικότητας στην αντιμετώπιση των βημάτων του ανθρώπου στο σήμερα, προοιωνίζοντας ένα φωτεινότερο αύριο στις σχέσεις του.
Οι ιστορίες της συλλογής  είναι αποτέλεσμα της δημιουργικής επενέργειας και της μυθοπλαστικής ικανότητας του νέου στο σήμερα συνομιλητή τους κι ανασαίνουν μέσα και από τη γραφή του. Ο Θεόδωρος Ίντας, εξαιρετικός προφορικός αφηγητής που κουβαλάει με μεράκι, τέχνη, σεβασμό και συνείδηση το τόσο παλιό όσο και η ανάσα του κόσμου υλικό του, γίνεται για μια φορά ακόμη ενεργητικός ενδιάμεσος-μια ζωντανή γέφυρα προκειμένου να συναντηθούν στο πεδίο των ζωντανών παραστατικών αφηγήσεων αλλά και ανάλογων αναγνωστικών καταγραφών, οι συμβολικές εμπειρίες των λαών του κόσμου. Μέσα από τη αναμυθοπλαστική ποιότητα της ματιάς του ζυμώνονται νέες επαναδιηγήσεις με παλιά αξιόπιστα και πολύτιμα υλικά  και εκτίθενται ξανά στο διψασμένο για ιστορίες και φίλα προσκείμενο κοινό. 



Τα λαϊκά παραμύθια μέχρι να ειπωθεί η τελευταία λέξη θα αποτελούν πάντα πηγή δημιουργικών ιδεών για ποικίλες θεάσεις και προσεγγίσεις πρώτα από όλα για όσους εμπνέονται από τα ανεξάντλητα θέματά τους, τη στάση των ηρώων τους, την αστείρευτη εκροή μηνυμάτων σε επίπεδο προσωπικό-ατομικό και συλλογικό-κοινωνικό και επιχειρούν να γίνουν κεραστές ενός παμπάλαιου υλικού σε νέο χαρμάνι μέσα από τον ζωντανό προφορικό-εκφωνούμενο- λόγο ή την ανήσυχη πένα τους.




Τα παραμύθια που επέλεξε να συμπεριλάβει ο Θεόδωρος Ίντας στη συλλογή την οποία κρατάτε, ανήκουν στο σώμα της παγκόσμιας άυλης παραμυθιακής παράδοσης και προέρχονται από διαφορετικά μήκη και πλάτη της γης. Ακούστηκαν στις άκρες του κόσμου σε χρόνο και συνθήκες άγνωστες αλλά ταξίδεψαν από στόμα σε στόμα και από λαό σε λαό μέσα από τη μορφή της παραλλαγής και υπό το φάσμα της δημοφιλίας αποτυπώνοντας πάνω τους όλα τα σημάδια τούτου του προφορικού ταξιδιού: τον ποιοτικό μετασχηματισμό χώρων, μηνυμάτων και πρωταγωνιστών, την τροποποίηση του μήκους και του χρόνου της αφήγησης, την επιλεκτική παρέμβαση μέσω μιας άτυπης μορφής «λογοκρισίας», την προσθαφαίρεση επεισοδίων, την παρέμβαση του σχολίου από τον αφηγητή, την συνάντηση με το τοπογεωγραφικό περιβάλλον-πλαίσιο της κοινότητας.
Οι ιστορίες της συλλογής αυτής ανήκουν σε δύο κατηγορίες του παραμυθιακού λόγου. Τρεις από αυτές, «Η λαλίτσα» (Αδριανούπολη), «Ο έξυπνος κόκορας» (Αρμενία), και «Το κουτσό λελέκι» (Ουζμπεκιστάν) προέρχονται από την κατηγορία «Μαγικά παραμύθια» (ATU 300-749), δύο ιστορίες ανήκουν στην κατηγορία των Τυπολογικών-Κλιμακωτών παραμυθιών (ATU 2000-2399), «Το όνομα της γάτας» (Αγγλία) και «Το κουδουνάκι» (Κύθνος), ενώ μία αναδύεται από τον εκτεταμένο και υπό διερεύνηση και μελέτη χώρο των λαϊκών αταξινόμητων προφορικών ιστοριών «Βατράχων ανάβαση» (Ιαπωνία).  Η δημιουργική συνομιλία-συμβολή του παραμυθά Θεόδωρου Ίντα αποτυπώνεται στο παρόν υλικό μέσα από τη διαδικασία της προφορικής ανασύνθεσης και διήγησης, μιας διαρκούς και ολοένα σε εξέλιξη επανέκθεσης των γεγονότων αφηγηματικά, με την ποιότητα του σύγχρονου παραμυθά που γνωρίζει πού πατά. Ο λόγος του Ίντα είναι στρωτός και πάντα άμεσος, χαρακτηρίζεται από στοιχεία προφορικότητας, όπως είναι η παράθεση προσωπικών σχολίων και διαλογικών μερών, πάλλεται από μια συνεχή κίνηση, κυριαρχείται από εικόνες, διακρίνεται από μια ιδιαίτερη ζωντάνια ύφους, αποτυπώνει ένταση συναισθημάτων ενώ η γλώσσα που χρησιμοποιείται κρατά ισορροπίες μεταξύ της λαϊκότροπης έκφρασης και της καθομιλουμένης νέας ελληνικής. Ορισμένοι από τους τίτλους των παραμυθιών έχουν διαμορφωθεί από την αρχή με βάση το νέο αναδυόμενο μήνυμα, που ανακαλύπτει ο παραμυθάς σε κάθε υπό αφήγηση υπόθεση ενώ άλλοι έμειναν ως είχαν. Πρόκειται για μια μορφή retold-επαναειπωμένων-ιστοριών, εκεί όπου ο πρότερος κορμός της πλοκής ξαναπλάθεται, με δηλωμένο όμως το σεβασμό στην αλήθεια και τα μηνύματα της ιστορίας, όπως οφείλει να πράξει ο αφηγητής της νέας εποχής που έχει συνείδηση του ενδιάμεσου δυναμικού του ρόλου, διαμεσολαβώντας ανάμεσα στην παράδοση των παγιωμένων αξιών του χτες και το σήμερα που αναπνέει μέσα από νέες αναδυόμενες συνθήκες, σχέσεις και ανάγκες.
Τα παραμύθια που σίγουρα θα κρατήσουν ικανοποιητική παρέα στον αναγνώ-στη όλων των ηλικιών,  κινούνται στον άξονα όπου κυρίαρχη σκιαγραφείται η παρουσία ζώων: Μια γάτα ανασφαλής που αναζητά την ταυτότητά της, ένας κουτσός πελαργός που θυμόταν ποιος του φέρθηκε πραγματικά με ανιδιοτέλεια και ποιος βάλθηκε να τον εκμεταλλευτεί, ένας κόκορας πραγματικά αποφασισμένος να δώσει ένα καλό μάθημα σε έναν φαντασμένο βασιλιά, ένας βάτραχος που δεν εγκαταλείπει την προσπάθειά του αποκαλύπτοντας το μυστικό του,  μια μαγική λαλίτσα που ξαφνιάζει με την απαρέγκλιτη εμμονή στην απόδοση δικαιοσύνης, και ένα κουδουνάκι που δημιουργεί αλυσίδα αρνήσεων αλλά και υποχωρήσεων.  Στο τέλος του βιβλίου ακολουθεί μια αναγκαία-κατά τη γνώμη μας- παραμυθολογική προσέγγιση των ιστοριών, που υπηρετεί την κατεύθυνση της επιστημονικής ανάδειξης του υλικού, το οποίο  κρύβει συνήθως περισσότερα από όσα φαίνονται να εκτίθενται αφηγηματικά σε κάθε συνθήκη είτε προφορική είτε έντυπη.
                                                  Δημήτρης Β. Προύσαλης
                                     Δάσκαλος και  αφηγητής λαϊκών παραμυθιών 
                                  Υπ. Διδάκτορας Λαογραφίας ΠΤΔΕ ΕΚΠΑ



ΤΟ ΚΑΣΕΛΑΚΙ
ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΤΡΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ
ΓΙΑ ΞΥΛΟΚΟΠΟΥΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΣ 
του Θεόδωρου Ίντα
Εκδόσεις Εντύποις
2016




Πρόλογος (και σχόλια)

Η παρούσα συλλογή αποτελεί ένα ξεχωριστό συναπάντημα λαϊκών ιστοριών της  προφορικής λογοτεχνίας. Πρόκειται για  ανώνυμα αφηγήματα τα οποία κουβαλούν χαρακτήρες, συμπεριφορές, πράξεις και μηνύματα. Μηνύματα άλλες φορές δοσμένα ολοφάνερα για όσους τα αναζητούν κι άλλες φορές κρυμμένα σαν πολύτιμοι θησαυροί, που περιμένουν να ανακαλυφθούν για να αλλάξουν τις ζωές όσων τα συναντήσουν αναπάντεχα στο δρόμο τους. Ιστορίες τόσο παλιές όσο και η ανάσα του κόσμου, έρχονται να ζυμωθούν με το αφηγηματικό φίλτρο της σύγχρονης αναμυθοπλασίας  και της λογοτεχνικής γλώσσας των νέων παραμυθάδων που εκθέτουν μέσα από τη δύναμη της ιστόρησης. Θέματα παλιακά από έναν κόσμο μακρινό που έσβησε, αλλά εξακολουθεί να ζει μέσα από τη δημιουργική ματιά και τη ζέση νέων κουβαλητάδων που έψαξαν θέματα, ξεχώρισαν ιστορίες, προέκριναν μηνύματα και ξαναέφεραν σε ζωντανή μορφή παραμύθια που κούρνιασαν πρότερα σε συλλογές ονομαστών λαογράφων και ερευνητών, φτιάχνοντας έτσι ένα καινούργιο χαρμάνι.
Τα παραμύθια που επέλεξε να συμπεριλάβει ο Θοδωρής Ίντας ανήκουν στο άυλο σώμα της παγκόσμιας παραμυθιακής παράδοσης και ακούστηκαν στις άκρες του κόσμου αλλά και σε γωνιές τούτου του τόπου, του ελληνικού. Αυτό αποτελεί εξάλλου το γνήσιο γνώρισμα του παραμυθακού λόγου, η ύπαρξη και κυκλοφορία μιας υπόθεσης που είναι δημοφιλής και μεταδίδεται προφορικά από στόμα σε στόμα και από συνάθροιση σε συνάθροιση με όλα τα σημάδια τούτου του ταξιδιού: τον μετασχηματισμό πρωταγωνιστών χώρων και μηνυμάτων, την επέκταση του αφηγηματικού μήκους και χρόνου, την επιλεκτική «λογοκρισία», τον εμπλουτισμό των επεισοδίων, την προσθήκη του προσωπικού σχολίου, την σύνδεση με τα τοπογεωγραφικά όρια της κοινότητας, την αναβάπτιση της ιστορίας με την επιρροή του κοινωνικοπολιτισμικού πλαισίου μέσα στο οποίο επανεκτίθεται κάθε φορά η ίδια υπόθεση.
Οι ιστορίες της παρούσας συλλογής  ανήκουν σε τέσσερις από τις βασικότερες κατηγορίες του παραμυθιακού λόγου. Μια από αυτές, «Τα κακάκια της κούκλας» (Τήνος),  προέρχεται από τα Μαγικά παραμύθια, μια ιστορία ανήκει στην κατηγορία των Θρησκευτικών παραμυθιών, «Ο ξυλοκόπος και τα γρόσια» (Νάξος), μία στη νεότερη κατηγορία των Νοβελιστικών-Ρεαλιστικών ιστοριών, «Τρεις συμβουλές ζωής» (Κόνιτσα) ενώ μία ξεπηδά από τον ιδιαίτερα ενδιαφέροντα χώρο των Ευτράπελων-Ανεκδοτολογικών παραμυθιών, «Το κασελάκι» (Ανατολική Θράκη). Η συμβολή του Θοδωρή Ίντα εντοπίζεται στο γεγονός πως το παρόν υλικό προέρχεται ήδη από τη διαδικασία της προφορικής ανασύνθεσης και της διαρκούς αφηγηματικής επανέκθεσης, αφού τα εδώ καταγραφόμενα παραμύθια είναι αποτέλεσμα μιας δημιουργικής αναδιήγησης  που έχει τη σφραγίδα και την ποιότητα του παραμυθά Θοδωρή. Ο λόγος είναι στρωτός και άμεσος, ενέχει στοιχεία προφορικότητας, χαρακτηρίζεται από κίνηση και ένταση συναισθημάτων, γίνεται χρήση διαλόγων, είναι πλούσιος σε εικόνες, το ύφος διακρίνεται από μια ιδιαίτερη ζωντάνια ενώ η γλώσσα ισορροπεί ανάμεσα στη οικεία λαϊκότροπη έκφραση και χρήση της, με αρκετά στοιχεία από την καθομιλουμένη νεοελληνική. Οι τίτλοι των παραμυθιών έχουν διαμορφωθεί από την αρχή με βάση το ιδιαίτερα αναδυόμενο μήνυμα-αντικείμενο-σχέση,  που ανακαλύπτει εκ νέου ο παραμυθάς σε κάθε παραμύθι. Πρόκειται για μια μορφή retold-επαναειπωμένης- ιστορίας, όπου ο παλιότερος κορμός-υπόσταση της υπόθεσης πλάθεται ξανά, με δηλωμένο όμως το σεβασμό στην αλήθεια και τα μηνύματα της υπόθεσης, όπως οφείλει να πράξει κάθε συνειδητός παραμυθάς της νέας εποχής που διαμεσολαβεί ανάμεσα στην παράδοση και το σήμερα.
Τα παραμύθια που θα κρατήσουν παρέα στον αναγνώστη όλων των ηλικιών,  φέρνουν κοντά δυο χαρακτηριστικά: Από τη μια συναντάμε την  αρχετυπική φιγούρα του ξυλοκόπου και από την άλλη, μια πραγματική ανάγκη της ζωής, τα χρήματα. Ένας ξυλοκόπος παίζει πάντα κεντρικό ρόλο στις ιστορίες που ακολουθούν, άλλοτε σαν σημαντικός ενδιάμεσος ανάμεσα στον πρωταγωνιστή και μια σημαντική επιλογή που θα του αλλάξει τη ζωή–βλ. «Τα κακάκια της κούκλας», άλλοτε σαν βασικός ήρωας-πρωταγωνιστής που θα δοκιμαστεί στην πράξη από την ανάκληση φαινομενικά επιφανειακών συμβουλών οι οποίες θα τον σώσουν σε επίπεδο ηθικό και κοινωνικοοικονομικό-βλ. «Τρεις συμβουλές ζωής», άλλοτε σαν σύζυγος που πρέπει να αντιμετωπίσει ένα καταστροφικό ελάττωμα του άλλου του μισού-βλ. «Το κασελάκι», και τέλος άλλοτε ως πρωταγωνιστής που επιβεβαιώνει την παροιμιακή ρήση του λαού «Μεγάλα καράβια, μεγάλες φουρτούνες…» όταν συνειδητοποιεί τις σκοτούρες που μπορεί να προκαλέσει η ξαφνική-και μη διαχειρίσιμη-παρουσία ενός όγκου χρηματικού που ξεπερνά τα μέτρα του βασικού ήρωα.
Στο τέλος ακολουθεί μια σύντομη παραμυθολογική προσέγγιση των ιστοριών στη λογική της επιστημονικής ανάδειξης του υλικού που κρύβει συνήθως περισσότερα από όσα «ακούγονται» σε κάθε συνθήκη, προφορική ή έντυπη.
Παραμύθια για ξυλοκόπους και παράδες  θα μοιραστεί με τον άγνωστο παραμυθόφιλο αναγνώστη ο Θοδωρής Ίντας, δημιουργώντας μια πρόκληση που δεν πρέπει κανείς να χάσει: Να φανταστεί και να μπει σε μια ατμόσφαιρα προφορικής αφήγησης, την ώρα που διαβάζει το ξετύλιγμα του κουβαριού των ιστοριών…

                                                  Δημήτρης Β. Προύσαλης

                         Δάσκαλος και  αφηγητής  λαϊκών παραμυθιών


ΤΡΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ
ΠΟΥ ΕΦΤΑΣΑΝ ΣΤΙΣ ΑΚΡΕΣ ΤΗΣ ΓΗΣ
του Δημήτρη Μάλλη
Εκδόσεις Οσελότος
2014


Πρόλογος

Ήταν καλοκαίρι του 2005 όταν μια πρόσκληση για αφήγηση με ταξίδεψε στη Μήλο. Εκεί μέσα στην εσωτερική αυλή μιας εκκλησίας στην Πλάκα, αφηγήθηκα ιστορίες στον κόσμο που είχε έρθει ν’ ακούσει με την καρδιά του ανοιχτή. Μετά το τέλος της αφήγησης με πλη-σίασε ένα νεαρό ζευγάρι όπως συνήθως κάνουν όσοι έχουν κάτι να μοιραστούν μαζί σου από αυτό που έζησαν την ώρα της ιστόρησης. Μου συστήθηκαν ως Δημήτρης και Ρόη και έγινε μια γνωριμία που άνοιξε δίαυλους επικοινωνίας. Μας αποκάλυψε το κοινό νήμα που μας συνδέει:  Ήμασταν δάσκαλοι. Η επαφή μας με το Δημήτρη κρατήθηκε μέσα στο χρόνο με μικρές συνεργασίες και αραιές εξ αποστάσεως  επαφές σε άτακτα χρονικά διαστήματα , μέχρι που ξανασυναντηθήκαμε σε ένα εισαγωγικό εργαστήρι για την παραμυθιακή αφήγη-ση στο Εργαστήρι Μελέτης της Παιδικής Ηλικίας της Εμμανουέλας Κατρινάκη.

Το δεκάωρο «κέρασμα» του 2012 μας έφερε συνταξιδιώτες σε μια μεγαλύτερης διάρκειας διαδρομή που κράτησε δύο χρόνια αποκαλυπτικά για την ποιότητα των ανθρώ-πων που γνώρισα το 2005 και μπροστά σε μιαν άλλη διαπίστωση: Είμαστε δάσκαλοι που μας αρέσει να αφηγούμαστε όσα σημαντικά κι αληθινά κρύβονται πίσω από τα ψέματα των παραμυθιών. Ο Δημήτρης έχει ένα μοναδικό χαρακτηριστικό: Αποτελεί πηγή αστείρευ-της δημιουργικότητας, με μια ιδιαίτερη ικανότητα να μετασχηματίζει τις φόρμες που βρί-σκει και να τις αποδίδει μέσα από την δική του ξεχωριστή μυθοπλαστική ματιά.  Στην κοινή μας πορεία των δύο χρόνων, οι συναντήσεις  μας-στα πλαίσια μιας ιδιαίτερα δημιουργικής στην αφήγηση ομάδας ,της οποίας αποτελούσε μέρος- αποκάλυψαν αυτήν την «ευκολία» του. Οι εισαγωγές  του είχαν πάντα ενδιαφέρον, η αφήγησή του δεν γνώριζε περιορισμούς στην έκταση και η γραφή του να ισορροπεί μεταξύ του διεισδυτικού γραπτού και του οικεί-ου δυναμικού προφορικού στοιχείου.   Ο Δημήτρης φτιάχνει χώρους εκεί που δεν υπάρ-χουν, στήνει διαλόγους εκεί που πρότερα κυριαρχούσε η σιωπή, μπολιάζει με κίνηση την ακινησία. Δημιουργεί με τον λόγο του μια αμεσότητα, του φίλου που θέλει να σου εμπι-στευτεί κάτι επείγον και πολύ σημαντικό αλλά παράλληλα και απόλυτα ειλικρινές και αλη-θινό. Συγκροτεί  πλαίσια και συνθέσεις αναγκαία και ικανά για τη συνάντηση υποθέσεων, μηνυμάτων και διαθέσεων μέσα από τη διακριτική συνύπαρξη αντιθετικών συναισθημάτων που γεννούν εντάσεις εσωτερικές και απαραίτητες για τη συνέχεια της αφήγησης.

Το παρόν κείμενό του αποτελεί έναν τέτοιο καμβά. Έχοντας αφηγηθεί προφορικά τις τρεις εγκιβωτισμένες ιστορίες, τους δίνει έναν αέρα προφορικότητας που δεν συναντά-με συχνά σε προϊόντα του γραπτού λόγου αλλά κρατά συνάμα και την ισορροπία του με τη έντεχνη αποτύπωση της γραφής  χωρίς το περιεχόμενο να ασφυκτιά μέσα στους κανόνες του εκτεχνολογημένου λόγου. Η ιδέα του να φτιάξει μια ιστορία-πλαίσιο (frame story), μέ-σα στην οποία να ανασαίνουν λειτουργικά και ισότιμα τρεις ιστορίες, εμπλουτίζει την εξέ-λιξη της σύνθεσής του και δημιουργεί ένα πολύ ενδιαφέρον συνολικό αποτέλεσμα.

Εύχομαι όσοι διαβάσουν τη  δουλειά του Δημήτρη να ταξιδέψουν μαζί με τους πρωταγωνιστές  στις άκρες του κόσμου και η παρούσα προσπάθεια να φέρει και άλλες τέτοιες δημιουργικές αποτυπώσεις του προφορικού πολυταξιδεμένου στο χρόνο παρα-μυθιακού λόγου που θα ανασαίνει και θα συναρπάζει συνάμα και μέσα από την έκφραση και τη φόρμα του  γραπτού.

                                                                        Δημήτρης Β. Προύσαλης

                                                   Δάσκαλος και αφηγητής λαϊκών παραμυθιών


ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΕΝΤΟΥΚΙ ΤΗΣ ΓΙΑΓΙΑΣ
της Ιουλίας Γιάνκου
Εκδόσεις Χρυσαλλίδα
2010




Εισαγωγή

 Γνώρισα την συλλογέα του παρόντος υλικού, Ιουλία Γιάνκου, μαζί με την αδερφή της Άννα, πριν από δύο χρόνια, το 2008,  κατά την παρουσίαση ενός βιβλίου μου με λαϊκό παραμυθολογικό περιεχόμενο από τα Ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας. Διέκρινα από τα λόγια της την αγάπη και το σεβασμό για τα παραμύθια από το οικογενειακό της περιβάλλον, παραμύθια που είχε φροντίσει να καταγράψει με προσωπική της πρωτοβουλία κι από εσωτερική ανάγκη στη διάρκεια των ετών 2003-2006. Πηγές-πληροφορητές του υλικού αυτού είναι η προγιαγιά της Φωτεινή και η γιαγιά της Αντωνέτα, από το χωριό Ζίτσιστ της περιοχής Ντεβόλλ της Κορυτσάς στην Αλβανία. Από τη συζήτηση που κάναμε αντιλήφθηκα το πάθος που έκρυβε-ως άνθρωπος που κι η ίδια ασχολείται με τον πολιτισμό-και την βαθιά της επιθυμία να φέρει στο φως της δημοσιότητας ένα μέρος από την προφορική λογοτεχνία που ταξίδευε- άγνωστο για πόσα χρόνια- μέσα στην ίδια της την οικογένεια. Μου ζήτησε λοιπόν να κάνω μια εισαγωγή και της αντιπρότεινα να γίνει εκτός του γενικόλογου-όπως συνηθίζεται-σχολιασμού μια πιο ειδική παραμυθολογική αναφορά, για να ανακαλύψουμε τα κρυμμένα μυστικά του κόσμου των παραμυθιών.
Η παρούσα συλλογή έχει μεγάλο ενδιαφέρον αφού καλύπτει με τις ιστορίες της σχεδόν το σύνολο των διαφορετικών κατηγοριών-τύπων των παραμυθιών σύμφωνα με το Διεθνή Κατάλογο Ταξινόμησης των  Aarne-Thompson-Uther. Μέσα στις σελίδες του βιβλίου συναντούμε λοιπόν Ιστορίες με ζώα (ATU 1-299), Μαγικά παραμύθια (ATU 300-749), θρησκευτικές ιστορίες (ATU 750-849), Ρεαλιστικά παραμύθια -Νουβέλες (850-999), Ανεκδοτολογικές και Ευτράπελες ιστορίες (ATU 1200-1999) και Τυπολογικά παραμύθια (ATU 2000-2399). Φαίνεται ξεκάθαρα η πρόθεση των δύο αφηγητριών να απευθύνουν το υλικό αυτό σε παιδικό ή μικρής ηλικίας κοινό καθώς στις περισσότερες από τις ιστορίες οι πρωταγωνιστές είναι ζώα ή μικρόσωμοι ήρωες. Οι ήρωες αυτοί δίνουν μηνύματα της πρέπουσας συμπεριφοράς και παίζουν έναν ρόλο άτυπης νουθεσίας και άδηλης διαπαιδαγώγησης μέσα από τις περιπέτειές τους. Λειτουργούν ως υλικό προειδοποίησης  για τους μελλοντικούς σκανταλιάρηδες και δημιουργούν κανόνες κοινωνικών στάσεων και ευπρέπειας (Το ποντικάκι που έπεσε στον τραχανά, Το φουντουκάκι). Τα θέματα που διαπραγματεύονται και θίγουν οι ιστορίες προέρχονται από όλον τον χώρο των κοινωνικών και διαπροσωπικών σχέσεων. Θίγουν ζητήματα ευγνωμοσύνης από όσους ευεργετήθηκαν (Το χρυσό κουπάκι) αλλά παρουσιάζουν επίσης την εξυπνάδα σαν όπλο επιβίωσης (Οι κουμπάροι, το τσιμπούσι, Ο θείος και τα τρία αδέρφια). Εμφανίζεται η έντονη παρουσία του οικογε-νειακού περιβάλλοντος, άλλοτε για την επιβολή απαράβατων ηθικών κανόνων, πχ. Η βασιλοπούλα που κάνει παιδί χωρίς την έγκριση του συντρόφου από τον πατέρα της θα τιμωρηθεί με εκδίωξη από το παλάτι, κι άλλοτε ως υποστηρικτικό πλαίσιο μύησης στη ζωή, πχ Ο θείος και τα τρία αδέρφια. Σε άλλες ιστορίες πάλι συναντούμε διαφο-ρετικές πλευρές των αδερφικών σχέσεων αφού έχουμε αντιζηλία μεταξύ δύο αδερφών στη μια περίπτωση (Μάρω Πεπελάσο και Μάρω Μεϊντάνο) ή εγκατάλειψη της πιο όμορφης στην ερημιά και αναχώρηση του αποφασισμένου αδερφού που θα επιχειρήσει να επαναφέρει στην πατρική εστία τη κλεμμένη αδερφή και να αποκαταστήσει τη χαμένη τιμή της οικογένειας στην άλλη περίπτωση (Άτιτλο).
Τα παραμύθια της συλλογής σε αρκετά σημεία μάς δείχνουν έναν κόσμο ρεαλισμού και σκληρότητας και ουσιαστικά προετοιμάζουν για την κοινωνική ένταξη τούς μικρούς ακροατές με την ελάχιστη-μειωμένη εμπειρία  σχέσεων μέσα από την παράθεση θεμάτων που τους αποκαλύπτουν πλευρές της κοινωνικής συμβίωσης από τον περίγυρο των ενηλίκων πχ. Ανίερες κουμπαριές  (Οι κουμπάροι) και πισώπλατα μαχαιρώματα (Το τσιμπούσι). Φανερώνουν τις έντονες κοινωνικές αντιθέσεις που ο-δηγούν σε  ανεξήγητα σκληρές αντιπαλότητες ασκώντας παράλληλα κριτική στα κακώς κείμενα της κοινωνίας (Ο παπάς κι ο σπανός) και αντανακλούν επιθυμίες των κατώτερων στρωμάτων να βγουν στο προσκήνιο (Το χρυσό κουπάκι). Αποτυπώνεται ακόμα η ευελιξία των λαϊκών παραμυθούδων να παρεμβαίνουν με ιδιαίτερη μαεστρία στο προφορικό υλικό που διαχειρίζονται. Για παράδειγμα, το διαβολικό στοιχείο των διεθνών καταγραφών που ζητά την κόρη που θα γεννηθεί από τη μάνα του, γίνεται ο λύκος-οντότητα με αρνητική επίσης ερμηνεία αλλά σαφώς μικρότερου ειδικού εννοιολογικού βάρους, πιθανά όμως να λαμβάνουν υπ’ όψη τους και το αντιθρησκευτικό πλαίσιο του καθεστωτικού πλαισίου. Αλλού ένα τυπολογικό συσσωρευτικό στην κατά βάση δομή του παραμύθι (Το ποντικάκι που έπεσε στον τραχανά) αλλάζει αφηγη-ματική μορφή και χάνει την αλυσιδωτή του υπόσταση ως επανάληψη των εκδηλώσεων πένθους των ζώων που συνήθως εμπλέκονται κι εδώ η παρουσία τους αποσιω-πάται.
Μέσα σε μια γεωγραφική περιοχή όπου το χωριό Ζίτσιστ αποτελούσε το μοναδικό χριστιανικό, περικυκλωμένο από πολλά μουσουλμανικά χωριά, δεν ήταν καθόλου ανεξήγητη η παρουσία χριστιανικών επιρροών μέσα στα συγκεκριμένα παραμύθια. πχ η αναφορά στη γιορτή των Χριστουγέννων ή τα ζώα που σταυροκοπιούνται πριν ξεκινήσουν να βρουν το χαμένο αντικείμενο του ευεργέτη τους. Σε άλλα σημεία γίνονται αναφορές σκωπτκών και περιγελαστικών σχολίων για ανθρώπους με ανόητες ή μη κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές που πρέπει ν’ αλλάξουν (Η κουτή γυναίκα, Η νύφη κι οι συμπέθεροι). Επίσης μπορεί κανείς να διακρίνει την ελευθεριότητα στις εκφράσεις των λαϊκών παραμυθούδων μέσα από ποικίλες σκατολογικές-χυδαιο-λογικές αναφορές. Χαρακτηριστικά μπορούμε να παραθέσουμε την περίπτωση  της κολοκύθας μέσα στην οποία πέρδονταν (άφηναν τα αέριά τους) οι δύο άκληροι γέροι (Το ποντικάκι που έπεσε στον τραχανά), το κόλπο της αλεπούς με το χρώμα των περιττωμάτων στα κεραμίδια (Οι κουμπάροι), ή τη σωματική μυρωδιά  δια της οποίας θα επιλεγόταν ο γαμπρός-άντρας της βασιλοπούλας (Το κοριτσάκι που έσκιζε τα πα-πούτσια) κ.α. Πρέπει εδώ να τονίσουμε ότι τέτοιου είδους αναφορές αποτελούν αντι-προσωπευτικό στοιχείο της λαϊκής έκφρασης μέσα σε ιστορίες σε διεθνή κλίμακα, καθώς πολύ συχνά λειτουργούν με τρόπο υπονομευτικό για τον υποκριτικό-δήθεν- καθωσπρεπισμό των ανθρώπινων συμπεριφορών ενώ παράλληλα αποενοχοποιούν φυσικές λειτουργίες του σώματος μέσα στο προστατευτικό πλαίσιο της αφηγηματικής σύμβασης.
Οι παρούσες ιστορίες με βάση τις αναφορές στις ιδιαίτερες σημειώσεις ανά παραμυθιακό «κείμενο» εντοπίζονται ως παραλλαγές στους περισσότερους βαλκανικούς λαούς της χερσονήσου μας, στοιχείο που αναδεικνύει την κινητικότητα της προφορικής λογοτεχνίας σε μια ευρύτερη περιοχή με πολλές αλληλεπιδράσεις και επιρροές που φαίνεται να ξεπερνούν τους τεχνητούς περιορισμούς των εθνικών κρατών και των αναγκών που αυτοί υπηρετούν. Από την άλλη μεριά το παραμύθι προβάλλει σαν το μοναδικό ή από τα λίγα είδη του λαϊκού πνευματικού πολιτισμού που έχει την ικανότητα να φέρνει στο φως των μελετών κοινά θέματα αναζητήσεων, απόψεων, αντιλήψεων και στάσεων της λαϊκής ψυχής και συνείδησης αποδεικνύοντας την ενοποιητική και οικουμενική λειτουργία της γλώσσας που συμβολοποιεί μέσα από τις παραλλαγές των παραμυθιών αλλά και να παρουσιάζει σημαντικές κατά τόπους διαφοροποιήσεις υπηρετώντας και εκφράζοντας με τον τρόπο αυτό και τις αναγκαίες πολιτισμικές τοπικές ιδιαιτερότητες.
Η κειμενική καταγραφή-αποτύπωση των ιστοριών στο χαρτί που αποτελεί και πρώτο βήμα για λογοτεχνική προσέγγιση δεν μπορεί να συγκριθεί με τη διαδραστική ψυχοκινητική διάσταση της αφήγησης in vivo.Τίποτε δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη ζωντανή ροή του λόγου, το κόμπιασμα και τη συγκίνηση των αφηγητριών, τη λάμψη των ματιών τους, το παιχνίδισμα  και τις αλλαγές στη φωνή τους, τη γλώσσα του σώματος και τη δική τους προσωπική ψυχολογική συμμετοχή την ώρα αυτού του όμορφου «μοιράσματος» στο ταξίδι του «Μια φορά κι έναν καιρό…».
Είναι σίγουρο όμως πώς ο αναγνώστης αυτού του υλικού θα το βρει εξαιρετι-κά ενδιαφέρον από πολλές πλευρές. Θα μπει σε μια διαδικασία αναστοχαστικής διά-θεσης, θα ανακαλέσει πιθανές μνήμες από τα βιώματα της δικής του παιδικής ηλικίας, θα γελάσει και θα χαρεί τις θεματικές των ιστοριών που ταξίδεψαν -κανείς δεν ξέρει από ποια άκρη της βαλκανικής κι όχι μόνο-για να φωλιάσουν στις καρδιές της προγιαγιάς Φωτεινής και της γιαγιάς Αντωνέτας των καλών φίλων Ιουλίας και Άννας κι από κει να βρουν δρόμο ν’ ανέβουν στα στόματά τους και να βολευτούν μέσα στις φιλόξενες σελίδες της έκδοσης που κρατάτε στα χέρια σας σήμερα.

                                                       Δημήτρης Προύσαλης

                                Εκπ/κός-λαογράφος & αφηγητής λαϊκών παραμυθιών

                                              
                                                    Αθήνα 15 Ιουνίου 2010



           

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου