Δευτέρα 31 Οκτωβρίου 2022

Εφημερίδα Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ της Κυριακής. Άρθρο: Το μικρασιάτικο παραμύθι πριν πάρει τους δρόμους της προσφυγιάς 1850-1921

 

Έντυπη Έκδοση Κυριακή 23 Οκτωβρίου 2022

Του Δημήτρη Β. Προύσαλη

Υπ Δρ ΕΚΠΑ, προφ. αφηγητής, Επιστ. Εκπρόσωπος «Παραμύθια και Μύθοι στου Κένταυρου τη ράχη»

https://e-thessalia.gr/to-mikrasiatiko-paramythi-prin-parei-toys-dromoys-tis-prosfygias-1850-1921/

 Τα λαϊκά παραμύθια αποτελούν ένα πλούσιο και εκτενές πεδίο του προφορικού πολιτισμού και της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Ανήκουν στο αντικείμενο έρευνας, μελέτης και σπουδής της φιλολογικής λαογραφίας, η οποία μελετά τις κατά παράδοση ανώνυμες εκφράσεις ενός πεζού λόγου που βγαίνει από τα φυλλοκάρδια κάθε λαϊκού πολιτισμού. Με χαρακτηριστικό στοιχείο πάνω στο ήδη διαμορφωμένο από το χρόνο και την αναδιήγηση «σώμα» τους, τις αντανακλάσεις του κοινωνικο-οικονομικού και πολιτισμικού πλαισίου μέσα στο οποίο ακούγονται, τα λαϊκά παραμύθια μεταδίδονται και αναπαράγονται από το στόμα στο αυτί-αφού περνούν πρώτα απ’ την καρδιά-και υπό την επιρροή και ευχέρεια της μυθοπλαστικής διάθεσης και ικανότητας του ατομικού παραμυθά.

Ως  άυλες πλοκές σωμάτων-υποθέσεων με συγκεκριμένη θεματολογία, επιχωριάζουν μπολιαστικά αλλά και ταξιδεύουν δυναμικά από στόμα σε στόμα στα πολύμορφα ανταμώματα των ανθρώπινων κοινοτήτων: εκείνων των δομημένων σε χρόνο και χώρο ανταμωμάτων ως κοινωνική συνήθεια: στα σπεροκαθίσματα, τις γεωργικές ασχολίες, τις από κοινού επαγγελματικές απασχολήσεις, τις γιορταστικές βεγγέρες αλλά και των όποιων τυχαίων ανταμωμάτων. Εκεί, όπου οι άνθρωποι σταθούν και θελήσουν να μοιραστούν ευκαιριακά χρόνο και διάθεση, για να ακουστούν κεράσματα ιστοριών του συλλογικού φαντασιακού σε αφηγηματική «ενορχήστρωση» του ταλέντου του ενός, στα καφενεία, τις αγορές και τα παζάρια, και τα μακρινά ταξίδια στα σταυροδρόμια των συναντήσεων, αλλά και στο σπιτικό παραγώνι ή τις οικιακές αυλές. Κρατούν ένα αόρατο νήμα, αποτελώντας τα ίδια αφ’ εαυτά συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο αόριστο παρελθοντικό απομακρυσμένο «Μια φορά κι έναν καιρό…» και το συγχρονικό «εδώ και τώρα» των όποιων αφηγηματικών συμβάσεων. Στο πέρασμά τους συνομιλώντας με το άθωρο, ενσωματώνουν επιρροές από αρχαίες γραμματείες, λαϊκές παραδόσεις, μυθολογικές ιστορίες, λόγιες μορφές κειμένων, ιστορικές αφηγηματικές παρακαταθήκες και αναφορές, ανώνυμες αφηγήσεις με δημοφιλή ταυτότητα, παλιά λογοτεχνικά «πατρόν» με καινούργιες μυθοπλαστικές σταυροβελονιές ιστόρησης, που επιθυμούν να βρεθούν στην επιφάνεια. Μεταφέρουν στο παρόν και στο μέλλον τις ανάσες των προγόνων μέσα από ιστορίες-προσομοιώσεις ανθρώπινων σχέσεων και καταστάσεων, που ξεπέρασαν τα στενά πλαίσια του χωροχρόνου και ταξιδεύουν πάντα επιθυμώντας να συγκινήσουν  και να γονιμοποιήσουν τη μνήμη, μιλώντας για το οικείο αλλά και το αποστασιοποιημένο, που αναζητά ισορροπίες, για να ανταμωθούν το ρεαλιστικό της περιοριστικής πραγματικότητας με το φανταστικό της άπειρης και δίχως όρια δυνατότητας.

Με αφορμή το ορόσημο των εκατό χρόνων (1922-2022) από την Μικρασιατική Καταστροφή, παρατηρείται, όπως είναι φυσικό και φέτος μετά τα 200 χρόνια από την Παλιγγενεσία του 1821, μια ιδιαίτερη πολυεπίπεδη κινητικότητα τόσο σε κεντρικό επίπεδο πολιτειακών πρωτοβουλιών όσο και σε επίπεδο εθνοτοπικών προσφυγικών συλλόγων. Οι τελευταίοι παρουσιάζουν μια σταθερή κίνηση αναφοράς διαχρονικά σε σχέση με το πολιτισμικό απόθεμα των ιδιαίτερων τόπων καταγωγής τους, στοιχείο που δεν σταμάτησε να μπολιάζει τις ποικίλες δραστηριότητες και εκδηλώσεις μνήμης και επίκλησης της ταυτότητας αναφοράς τους, μετά την ταραχώδη και βασανιστική τους εγκατάσταση σε νέους τόπους της μητροπολιτικής Ελλάδας στην προσπάθειά τους να κρατήσουν άρρηκτους τους δεσμούς με τις χαμένες μα αλησμόνητες Πατρίδες.

            Οι καταναγκαστικά εκτοπισμένοι πληθυσμοί, άλλοτε με συλλογική μορφή μετακίνησης ολόκληρων κοινοτήτων και άλλοτε με τη μορφή ατέλειωτων καραβανιών μεμονωμένων εκπατρισμένων προσώπων και πυρήνων, μπόρεσαν να διασώσουν στην αθέλητη έξοδο από τα πατρογονικά τους εδάφη-πέρα από τη φυσική τους ύπαρξη-και όσα δεν μπόρεσαν να λεηλατήσουν οι αναδυόμενες κατά περιοχή αγριότητες των κατά πόδας θηρευτών τους. Τραγούδια και σκοποί, προσευχές, παροιμίες, χοροί, παραμύθια, παραδόσεις, συνταγές, βιωμένα έθιμα, ενστερνισμένα ήθη, δυνατές μορφές μιας άυλης συνέχειας ενός πολιτισμικού εποικοδομήματος με πλούσια και γόνιμη παρουσία σε χώρο και χρόνο, διακινήθηκαν και φυλάχτηκαν ως κόρες οφθαλμών. Τούτη η πολύτιμη παράδοση προφορικότητας του μικρασιατικού στοιχείου και του ποντιακού Ελληνισμού, έγινε θεμέλια βάση απ’ την αρχή αλλά με συνέχεια, και αποτέλεσε την πρώτη ύλη για να βαθύνει ο ελληνισμός της καθ’ ημάς ανατολής, νέες ρίζες σε καινούργια εδάφη, ένα ιδιόμορφο προσφάι μνήμης και γαλούχησης, μαγιάς και λιπάσματος, για να μη χαθεί η μετουσία της παλιάς αλησμόνητης πατρίδας, όταν ακόμα αναζητούνταν εκείνη μιας νέας, πολλές φορές αδικαιολόγητα εχθρικής.

    Ανάμεσα στα είδη του πνευματικού βίου που κουβαλήθηκαν με περίσσια μνήμη από τους μικρασιάτες πρόσφυγες υπήρξαν και τα λαϊκά τους παραμύθια. Στην ελληνική παραμυθολογία το μικρασιάτικο και ποντιακό παραμύθι καταγράφεται σε δύο περιόδους: εκείνη πριν την καταστροφή του 1922 και αυτή που αποτελεί πλέον προϊόν καταγραφής μετά τον ξεριζωμό. Στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνονται αφηγήσεις που καταγράφηκαν στην περίοδο 1850-1921. Μερικές από αυτές είδαν το φως της δημοσίευσης μετά τον ξεριζωμό και άλλες κυκλοφόρησαν μέχρι και το 1921 όταν τα λαϊκά παραμύθια των Μικρασιατών Ελλήνων ακούγονταν στις πατρογονικές τους εστίες. 

      

Οι καταγραφές πριν το 1922, χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Η πρώτη αφορά το υλικό που συγκεντρώνουν και δημοσιεύουν φωτισμένοι Μικρασιάτες λόγιοι, της Δυτικής Μικράς Ασίας, της Καππαδοκίας και του Πόντου στην προσπάθειά τους να τονώσουν το εθνικό συναίσθημα των τοπικών πληθυσμών. Τυπώνονται στην Αθήνα, την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, την Τραπεζούντα. Προδρομικές καταγραφές πραγματοποιεί στα χειρόγραφά του ο Μιχαήλ Ι. Μουσαίος στα 1850 συγκεντρώνοντας 13 παραμύθια από λαϊκούς παραμυθάδες της ιδιαίτερης πατρίδας του στο Λιβίσι, ενώ μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα λαϊκά παραμύθια δημοσιεύονται σε προσωπικές εκδόσεις πατριδογραφικής αναφοράς, όπως πχ των Σάββα Ιωαννίδη (Ιστορία και Στατιστική Τραπεζούντος 1870), Ιωακείμ Ι. Βαλαβάνη («Μικρασιατικά» 1891) και του Αρχέλαιου Σαραντίδη («Η Σινασός» 1899). Άλλα δημοσιεύονται σε δελτία Συλλόγων, όπως π.χ. ο Εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος στο ομότιτλο Σύγγραμμα Περιοδικόν του ή σε εκδόσεις περιοδικών εντύπων όπως το «Αστήρ του Πόντου» (1885).

    Από την πλευρά της συμβολής των ξένων επιστημόνων κα προσωπικοτήτων στην περίοδο 1864-1896 πρέπει να αναφερθούν οι δημοσιεύσεις που γίνονται σε αυτόνομες εκδόσεις βιβλίων. Την αρχή κάνει ο Johann Georg Von Hahn με τη συλλογή Griechische und albanesische Märchen.Gesammelt, übersetzt und erläutert-«Ελληνικά και αλβανικά παραμύθια. Συλλογή, μετάφραση και ερμηνεία» στην Λειψία το 1864, την πρώτη έντυπη κυκλοφορία ελληνικών παραμυθιών με τρία παραμύθια από τη Σμύρνη και το Αϊβαλί. Άλλες ιστορίες κυκλοφορούν μέσα σε συλλογές σταχυολογημένων ελληνικών παραμυθιών,  στη γαλλική γλώσσα όπως η Recueil de Contes populaires Grecs (1881) με έξι μικρασιάτικα παραμύθια ανάμεσα στα συνολικά τριάντα ή σε διεθνείς  παραμυθιακές σειρές συλλογών όπως πχ.  η Traditions populaires l’Asie Mineure. Les litteratures populaires de toutes les nations-«Λαϊκές Παραδόσεις της Μικράς Ασίας. Λαϊκές λογοτεχνίες όλων των λαών» (1889), με πέντε παραμύθια μικρασιάτικα στα δεκαεπτά συνολικά του α΄ μέρους και δεκαοκτώ κείμενα λαϊκών παραδόσεων στο β΄ μέρος από τους Ε. Η. Carnoy και J. Nicolaides καθώς και το Greek Folk Poesy (Ελληνική Λαϊκή Ποίηση) της Lucy Garnett το 1896.

Σημαντικές για το αριθμητικό τους μέγεθος καταγράφονται οι δημοσιεύσεις που προκύπτουν τόσο πριν το τέλος του 19ου αιώνα όσο και στις πρώτες δεκαετίες του 20ου, στα πλαίσια γλωσσολογικών ερευνών και αποστολών στο ευρύ πεδίο ενός πλούσιου και γλωσσικά ποικιλόμορφου μωσαϊκού πληθυσμών της οθωμανικής αυτοκρατορίας που πνέει τα λοίσθια. Κυκλοφορούν σε αυτόνομες μελέτες ή στα πλαίσια αφιερωμάτων περιοδικών συγγραμμάτων γερμανόφωνων, αγγλόφωνων και γαλλόφωνων, όπως πχ.  το Gesellschaft und Wissenschaften  zu Gottingen-«Πραγματεία και Κοινωνία» (1886), το Revue de lHistoire des Religions-«Επιθεώρηση-Ανασκόπηση της Ιστορίας των Θρησκειών» (1884) με ειδικό άρθρο για αφηγήσεις παραμυθιών καταγεγραμμένες στη Σμύρνη το 1875 από τον ελληνιστή Emile Legrand.

Στις αρχές του 20ου αιώνα, στα  1900 και 1901 δημοσιεύονται οκτώ μικρασιάτικα λαϊκά παραμύθια από τη Σμύρνη, τον Κασαμπά, το Αϊδίνι και την Αλικαρνασσό στο Δελτίο Folklore της Βρετανικής Λαογραφικής Εταιρείας από τον Σκοτσέζο G. Patton  ενώ κυκλοφορούν επίσης παραμυθιακά κείμενα των Μικρασιατών  από επιστημονικές καταγραφές στο Bulletin de correspondence hellenique-«Ενημερωτικό Δελτίο ελληνικής Αλληλογραφίας» (1909) και  το Journal of Hellenic Studies- «Δελτίο Ελληνικών Σπουδών» (1910). Δεν λείπει βέβαια η αναφορά  σε παραμυθιακές αφηγήσεις που κυκλοφορούν σε ελληνικά λαογραφικά περιοδικά- Δελτίον Λαογραφία της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας (1909) ή σε συλλογή κειμένων του 1921 στα «Λαογραφικά Σύμμεικτα» του Ν. Γ. Πολίτη.

 Άλλες πλοκές  παραμυθιακές συμπεριλαμβάνονται στην ύλη πολυετών επιτόπιων γλωσσολογικών καταγραφών που γνώρισαν πολυσέλιδες επίτομες εκδόσεις στο εξωτερικό, όπως πχ του R. M. Dawkins: Modern Greek in Asia Minor-«Σύγχρονα ελληνικά στην Μικρά Ασία», με 96 λαϊκά παραμύθια της περιόδου 1909-1911 το 1916. Πραγματοποιούνται επίσης καταγραφές που βλέπουν το φως της δημοσιότητας μετά την Καταστροφή του 1922, σε Δελτία Επιστημονικών Επιτροπών ή Έντυπα Προσφυγικών Φορέων όπως συνέβη στην περίπτωση των καταγραφών στα 1914  του προαναφερόμενου Άγγλου επιφανή γλωσσολόγου (Αρχείον Πόντου, 1928, 1931-Ποντιακά Φύλλα 1953), ο οποίος αργότερα θα αφιερωθεί αποκλειστικά στη μελέτη της ελληνικής παραμυθολογίας.

Μπορεί να παρατηρήσει κανείς στα παραμύθια που δημοσιοποιήθηκαν πριν το 1922, την έντονη επιρροή του γλωσσικού στοιχείου της κοινωνικής αλληλεπίδρασης σε επίπεδο λεκτικό ή φραστικό στα παράλια, τη διαλεκτική μορφή  στην Καππαδοκία και τη γλωσσική ιδιοτυπία-ελληνόφωνη διάλεκτο στον Πόντο.

            Ειδολογικά αναγνωρίζονται οι περισσότερες παραμυθιακές κατηγορίες που συναντώνται ως σώμα εθνικό του ελληνόφωνου παραμυθιού-μέρος του Διεθνούς Καταλόγου Ταξινόμησης και Κατάταξης Παραμυθιών των Aarne-Thompson-Uther (Πχ Μύθοι Ζώων ATU 1-299, Μαγικά Παραμύθια ATU 300-749, Θρησκευτικά παραμύθια ATU 750-849, Ρεαλιστικές- Νοβελιστικές ιστορίες ATU 850-999, Παραμύθια για το Ξεγέλασμα ανόητων δράκων, γιγάντων, διαβόλων ATU 1000-1199, Ευτράπελα χιουμοριστικά-ανεκδοτολογικά παραμύθια ATU 1200-1999). Οι μικρασιατικές παραμυθιακές πλοκές συναντώνται με πολλές ανάλογες παραλλαγές στην κυρίως Ελλάδα, που παραπέμπουν σε μια αφηγηματική ενότητα ενός ενιαίου μυθοπλαστικού-παραμυθιακού πολιτισμικού κύκλου. Ενώ στην παραμυθολογία το ελληνόφωνο και το τουρκικό παραμύθι εκτιμώνται πως βρίσκονται στους ίδιους δρόμους-άξονες μετάδοσης, διάδοσης και επιρροής, εντούτοις από τις ευρισκόμενες καταγραφές πριν την μικρασιατική καταστροφή μπορεί κανείς  να συμπεράνει γενικά τα παρακάτω στοιχεία ως στοιχεία μιας αρχικής εκτίμησης:

  Α) Το έντονο θρησκευτικό πνεύμα, που εξάλλου αποτελεί πολιτισμικό στοιχείο ταυτοτικής διαφοροποίησης στην περιοχή, χρωματίζει τις μικρασιάτικες αφηγήσεις. Η παρουσία Αγγέλων, η συμμετοχή Αγίων, η επίκληση στο θεϊκό στοιχείο και τη βοήθειά του από τους πρωταγωνιστές ζώα ή ανθρώπους, το εορταστικό πλαίσιο των Χριστουγέννων ή του Πάσχα αποτελούν τέτοιες αποτυπώσεις.     Β) Παρούσες είναι οι αφηγήσεις που παραπέμπουν στην παράδοση των Αισώπειων μύθων αφού οι άλλοτε συνήθους σύντομης έκτασης μύθοι παρουσιάζονται με έκταση παραμυθιακή δίχως το διδακτικό τους επιμύθιο.       

Γ)  Εδώ  πρέπει να τονιστεί πως ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντανάκλαση της αρχαιοελληνικής γραμματείας μέσω των προσαρμογών και δανείων που εντοπίζονται. Ο λαϊκός παραμυθάς της Μικρασίας σε κάθε περίσταση, όταν απαιτείται από τις ανάγκες του ακροατηρίου ή τη συνθήκη της αφηγηματικής σύμβασης, παρεμβαίνει, απλοποιεί, προσαρμόζει και  μετασχηματίζει το προφορικά παραδομένο σώμα των πλοκών δημιουργώντας τη μορφή των παραλλαγών σε πλαίσιο συγχρονικό.

            Όλα τα άνω αναφερόμενα αποτελούν ορισμένες μόνο παρατηρήσεις από ένα πολυδιάστατο υλικό καταγραφών, από τότε, πριν ακόμα γίνουν πρόσφυγες τα λαϊκά παραμύθια από τα χώματα της Μάνας Μικρασίας. Μας επιτρέπουν μια μικρή γεύση γνωριμίας με το περιεχόμενο αφηγηματικών υποθέσεων και μυθοπλαστικών πλοκών που δεν έχουν διερευνηθεί και μελετηθεί ακόμη με προσοχή, εκατό χρόνια μετά τον ξεριζωμό του ελληνισμού από τον μικρασιατικό τοπογεωγραφικό πυρήνα προέλευσης ενός πολύτιμου και γόνιμου πολιτισμικού στίγματος, τόσο από τον χώρο καταγωγής όσο και στο χώρο καταφυγής του.

 


Κυριακή 30 Οκτωβρίου 2022

500 λέξεις για τα λαϊκά παραμύθια στην Καθημερινή -Ένθετο ΤΕΧΝΕΣ & ΓΡΑΜΜΑΤΑ 30/10/2022

Στο πολιτιστικό ένθετο "ΤΕΧΝΕΣ & ΓΡΑΜΜΑΤΑ" της εφημερίδας Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, στο φύλλο  της Κυριακής 30 Οκτωβρίου 2022 (Αρ. φύλλου 31.156) σελίδα 10 του ένθετου στη  στήλη ΒΙΒΛΙΟ, δημοσιεύτηκε μια μίνι συνέντευξη 500 λέξεων του γράφοντα στην ομώνυμη στήλη. Στην αναφερόμενη στήλη που επιμελείται κάθε Κυριακή άλλος/η δημοσιογράφος-στη συγκεκριμένη η κ. Αλεξάνδρα Σκαράκη-προσκαλείται ένας/μία συγγραφέας να απαντήσει σε παγιωμένα ερωτήματα, στα πλαίσια μιας μικρής-συνποτικής γνωριμίας μαζί του/της αλλά και με αφορμή μια πρόσφατη έκδοση-κυκλοφορία βιβλίου του.

Το φύλλο της Κυριακής 30 Οκτωβρίου 2022

Το κείμενο έχει ως εξής:

500 ΛΕΞΕΙΣ ΜΕ ΤΟΝ ΔΗΜΗΤΡΗ Β. ΠΡΟΥΣΑΛΗ

Σπούδασε παιδαγωγικά, βιβλιοθηκονομία, μετεκπαιδεύτηκε στην Ειδική Αγωγή. Κατέχει Μεταπτυχιακό Τίτλο Σπουδών  («Λαογραφία και Πολιτισμός»). Είναι Υπ. Δρ ΠΤΔΕ ΕΚΠΑ. Aσχολείται με την έρευνα, καταγραφή, μελέτη του λαϊκού παραμυθιού από το 1999. Εργάζεται ως δάσκαλος. Αφηγείται ιστορίες της λαϊκής προφορικής παράδοσης από το 2003, συνεργαζόμενος με ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς σε Ελλάδα και εξωτερικό. Έχει συμμετάσχει σε ημερίδες, συνέδρια πανελλήνια-διεθνή για τη δυναμική του λαϊκού παραμυθιού,  τη σημαντικότητα της προφορικής αφήγησης στην εκπαίδευση, τη θεραπεία, τον πολιτισμό, το ρόλο και συμβολή του αφηγητή, με δημοσιεύσεις στα αντίστοιχα πρακτικά  Έχει κυκλοφορήσει 23 βιβλία με παραμυθολογικό περιεχόμενο. Είναι καλλιτεχνικός διευθυντής των Φεστιβάλ Αφήγησης Πηλίου «Παραμύθια και Μύθοι στου Κένταυρου τη ράχη» με τη συνεργασία τοπικών φορέων, του Φεστιβάλ Αφήγησης «Αθήνα... μια πόλη παραμύθια» με τη συνεργασία του ΟΠΑΝΔΑ. Τακτικό μέλος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας και συνιδρυτικό του ΣΕΠΑΦΗ (Σωματείο Επαγγελματιών Αφήγησης). Τον Οκτώβριο φέτος, κυκλοφόρησε το βιβλίο: «Πριν γίνουν Πρόσφυγες τα παραμύθια-Δυτική Μικρά Ασία-Καππαδοκία-Πόντος. Λόγιες και Επιστημονικές καταγραφές 1850-1921» Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ.

-Ποια βιβλία έχετε αυτόν τον καιρό πλάι στο κρεβάτι σας;

«Παραμύθια λαϊκά απ’ τα  χώματα της Μάνας Μικρασίας: Του Ξεριζωμού και της Μνήμης 1922-2022» (ΕΥΜΑΡΟΣ),  «Παραμύθια, μύθοι, παραδόσεις και άγνωστες ιστορίες από τον κόσμο του 1821» (ΑΠΟΠΕΙΡΑ), «Ομηρία» (1922-2022)-ποίηση Δημήτρη Φιλελέ (ΑΤΤΙΚΟΣ), «Εύθραυστη ισορροπία» του Φίλιππου Πλακιά (ΕΝΑΣΤΡΟΝ).

-Ποιος ήρωας/ηρωίδα λογοτεχνίας θα θέλατε να είστε και γιατί;

Ο κόμης Μόντε Κρίστο. Απέδειξε πως με δύναμη και αποφασιστικότητα μπορείς να κατορθώσεις το ακατόρθωτο

-Διοργανώνετε ένα δείπνο. Ποιους ποιητές ή συγγραφείς καλείτε, ζώντες και τεθνεώτες;

Ζώντες: Αργύρης Μαρνέρος, Δημήτρης Φιλελές, Ισίδωρος Ζουργός.                                            Τεθνεώτες: Ιούλιος Βερν, Τζακ Λόντον,  Μπέρτολτ Μπρεχτ, Γιάννης Βλαχογιάννης, Ντάριο Φο

-Ποιο ήταν το πιο ενδιαφέρον στοιχείο που μάθατε πρόσφατα χάρη στην ανάγνωση ενός βιβλίου;

Πως ο Φωτάκος με λαογραφίζουσα λανθάνουσα διάθεση κατέγραφε λαϊκά παραμύθια και ιστορίες του καιρού του και ο Θ. Κολοκοτρώνης ήταν ο Αίσωπος του 1821 αφηγούμενος μύθους σ’ όλη του τη ζωή.

-Ποιο κλασικό βιβλίο διαβάσατε πρόσφατα για πρώτη φορά;

 Θουκυδίδη Ιστορία (ΠΟΛΙΣ) μέσα στην καραντίνα

-Και ποιο είναι το βιβλίο που έχετε διαβάσει τις περισσότερες φορές;                              

Τα ποιήματα των 8-10 μμ, Ναζίμ Χικμέτ  (ΘΕΜΕΛΙΟ), Βάρδια-Ν. Καββαδίας (ΑΓΡΑ)

-Είναι τα παραμύθια ένα αδιαμφισβήτητο κομμάτι πολιτισμού;

Ασφαλώς, γιατί κουβαλούν λαϊκή θυμοσοφία, καθολικά αποδεκτές αξίες, αντανακλώντας μωσαϊκά απίστευτου πλούτου αντιλήψεων και στάσεων ζωής, σκορπώντας ελπίδα, δημιουργώντας οικουμενικές γέφυρες συνάντησης, μπολιάζοντας ταυτόχρονα εθνικές ταυτότητες, αποκαλύπτοντας δυνητικούς χώρους. Τα πάντα μπορούν να συμβούν!

-Ποια τα κύρια στοιχεία που μας αποκαλύπτουν καθώς διαδίδονται από γενιά σε γενιά;

Πως ο πυρήνας της λαϊκής ψυχής αναζητά, παλεύει διαχρονικά για τα ίδια πράγματα: ισορροπημένες σχέσεις όλων των επιπέδων, κοινωνική δικαιοσύνη, ίση μεταχείριση στο νόμο, ασφάλεια της οικίας, ιδιοποίηση-απόλαυση των ατομικών κόπων απ’ το δημιουργό τους.  Η ζωή έχει δυσκολίες που μονάχα με ενεργητική στάση ξεπερνιούνται. Όλα θα περάσουν κι όλα πιθανά θα μας βρουν, θετικά και μη.

-Είναι το βιβλίο σας η πρώτη συλλογή άγνωστων και αδημοσίευτων παραμυθιών της Μ. Ασίας;

Τα 71 από τα 81 λαϊκά παραμύθια δεν έχουν δημοσιευτεί ποτέ στα νεοελληνικά, όντας  επιστημονικές καταγραφές ξένων γλωσσολόγων, ενώ άλλα αποτελούν σπάνιες, δυσεύρετες δημοσιεύσεις Μικρασιατών και λογίων του εξωτερικού, της περιόδου 1864-1921.

 Η συλλογή που έγινε αφορμή για τη συνέντευξη




 




 

Τετάρτη 26 Οκτωβρίου 2022

Ο Άγιος Δημήτριος των Όπλων στα 1821

 

Ο Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου των Όπλων-λήψη από ψηλά, στα δεξιά το ενσωματωμένο πια παλιό ξωκλήσι

Μέρα που είναι η 26η του Οκτωβρίου, συνδεδεμένη με τον Άγιο Δημήτριο και μια ολόκληρη πόλη, τη Θεσσαλονίκη που τον γιορτάζει δε θα μπορούσαμε να μην αναρτήσουμε κάτι σχετικό που να τον αφορά. Η συγκεκριμένη ανάρτηση πέρυσι στα 2021 συνδέθηκε με τα 200χρονα από την Εθνική Παλιγγενεσία και η ιστορία συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή που αναφέρεται πιο κάτω.

Η ιστορία συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή

Δημήτρης Β. Προύσαλης
"Μάχου Υπέρ Πίστεως και Πατρίδας: 
Αφηγήσεις και ιστορίες για το λαϊκό θρησκευτικό συναίσθημα το 1821", 
Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, 
Νοέμβριος 2021
14Χ21

Στα Κάτω Πατήσια, κατεβαίνοντας την οδό Στρατηγού Καλάρη, στην περιοχή που είναι ευρύτερα γνωστή ως "Τρεις Γέφυρες", θα συναντήσει κάποιος στο αριστερό του χέρι τον Ιερό Ναό του Αγίου Δημητρίου. Στη δεξιά πλευρά του ναού μπορεί κάποιος να παρατηρήσει ένα μικρό εκκλησάκι, κολλημένο σχεδόν πάνω στην εξωτερική πλευρά του μεγαλύτερου ναού. Πρόκειται για ένα "εγκιβωτισμένο¨ μικρό οικοδόμημα με την εσωτερική του μεριά να είναι μέρος του εκκλησιαστικού κτιρίου, αφού μπαίνοντας κανείς στο ναό από την κεντρική είσοδος, μετά τα σκαλοπάτια, μπορεί να εισέλθει στο παλιότερο ξωκλήσι από τα μέσα. Η λαϊκή παράδοση του έδωσε το προσωνύμιο "Άγιος Δημήτριος των Όπλων" σχετίζοντάς τον με το 1821, λίγο πριν το ξέσπασμα της Επανάστασης στα μέρη της Αττικής.

Το κολλημένο ξωκλήσι στη δεξιά πλευρά του μεγαλύτερου εκκλησιαστικού κτιρίου-ναού ακριβώς στα δεξιά της θύρας.

θα αναφέρω μία λαϊκή παράδοση που συνδέεται άμεσα με τον καβαλάρη Άγιο και συνδέει τη χάρη του με την απελευθέρωση της Αθήνας.

Το θαύμα του Αγίου που λευτέρωσε την Αθήνα (1821)

Ήταν τότε, που η Επανάσταση είχε μόλις πέντε μέρες πριν, ξεσπάσει στα μέρη του Μοριά. Στην Αττική οι ραγιάδες ετοιμάζονταν να πάρουν τα όπλα και  να χτυπήσουν την Αθήνα την πρώτη του Απριλιού,  να κηρύξουνε επίσημα την Επανάσταση και στο δικό τους τόπο. Όλα ήταν στον καιρό τους, η σπίθα ήταν έτοιμη  ν’ ανάψει. Στις 31 του Μάρτη ο Χατζημελέτης Βασιλείου κατέβηκε από τα μέρη της Χασιάς με κόσμο στη συνοδεία του, για να επισκεφτεί τον Βοεβόδα της Αθήνας τον Μουχαμέντ Ρουσέν Εφέντη. Ο Βασιλείου βρέθηκε στο κονάκι του Τούρκου διοικητή της πόλης, μπήκε, προσκύνησε κι ύστερα κάθισαν και κουβέντιασαν. Πάνω στην κουβέντα λοιπόν, ο Μελέτης Βασιλείου παράστησε πως τα πράγματα τάχα δεν πήγαιναν καθόλου καλά στον τόπο τους, πώς ο κόσμος μουρμουράει κι έχει παράπονα, πως υπήρχε μια αναστάτωση, και λέει του Βοεβόδα: «Εφέντη, συμμορίες Τουρκαλβανών τριγυρίζουν τον τόπο και μας κάνουν ζημιές στα κοπάδια και τα χωράφια. Κι όχι μονάχα αυτό, μα τριγυρίζουν γύρω από την Αθήνα. Τούτες οι συμμορίες, κάθε μέρα γίνονται περισσότερες και θέλουν να μπουν στην πόλη και να τη λεηλατήσουν. Τα άρματα που έχουμε στη Χασιά δεν φτάνουν για να τις κάνουμε ζάφτι*, να τις συγκρατήσουμε, αν προσπαθήσουν από αυτό το δερβένι* να κατέβουν προς την πόλη». 

*κάνω ζάφτι: (αραβ. dapt) υποτάσσω κάποιον στη θέλησή μου, θέτω υπό τον έλεγχό μου, δαμάζω, επιβάλλομαι   *δερβένι: (τουρκ. derbent) πολύ στενό πέρασμα ανάμεσα στα βουνά

Το ξωκλήσι του Αγίου Δημητρίου επί της οδού Στρατηγού Καλάρη,  στη δεκαετία 1960-1970, πριν χτιστεί ο σημερινός ναός 

Ο Βοεβόδας απόμεινε για λίγο στη σιωπή. Δεν είχε μαντάτα απ’ τους ανθρώπους του, για τον ξεσηκωμό των κατοίκων της Χασιάς, μήτε για τον σιωπηλό αναβρασμό στην πόλη της Αθήνας, όλα είχαν κρατηθεί μυστικά. Έτσι συμφώνησε να δώσουν οι δικοί του, οι Τούρκοι, άρματα παραπανίσια, στον Αρβανίτη χριστιανό Χατζημελέτη Βασιλείου. Αυτός είχε φροντίσει από τα πριν, να φέρει μουλάρια μαζί του, για να τα φορτώσει με τον οπλισμό των Τούρκων. Σαν τέλειωσε λοιπόν το φόρτωμα, πήρε το δρόμο  για τη Χασιά. Όλη η συντροφιά, μουλάρια φορτωμένα κι άνθρωποι σκοτισμένοι με έγνοιες πολλές, σαν έφτασε στα Πατήσια, στάθηκε στο ξωκλήσι του Αγίου Δημητρίου, για να ξεκουραστούν τα ζώα που σήκωναν βάρος πολύ, αλλά και οι άνθρωποι που είχαν ακολουθήσει τον Χατζημελέτη Βασιλείου για συνοδεία. Βόλεψαν τα ζώα, και μπήκαν να ξαποστάσουν μέσα στην εκκλησία. 

Η εικόνα του  έφιππου Αγίου στη δεξιά πλευρά του τοίχου, στο εσωτερικό του ναού

Λένε, πως την ώρα που η συντροφιά κοιμόταν μέσα στο ξωκλήσι, τη νύχτα 31 Μάρτη προς 1 Απρίλη, ο Χατζημελέτης άκουσε μια φωνή να τον προστάζει μέσ’ στον ύπνο του: «Στα όπλα! Στα όπλα!» Ο Βασιλείου κατάλαβε πως η φωνή ερχόταν από την εικόνα του Αγίου Δημητρίου. Πετάγεται μέσα σε μια τρομάρα, πίστεψε πως ήταν θαύμα και προειδοποίηση  του Αγίου και ξυπνά στα γρήγορα τα παλικάρια του.  Τους προστάζει να φορτώσουν τα μουλάρια στα γρήγορα, για να προλάβουν να φύγουν. Αυτοί έκαναν αμέσως αυτό που τους διάταξε ο Χατζημελέτης και σε λίγο είχαν αφήσει πίσω τους το ξωκλήσι κι ακολουθούσαν το δρόμο για τη Χασιά. Δεν πέρασε κάμποση ώρα και φάνηκαν καβαλαρία οι Τούρκοι με δαδιά στα χέρια που φώτιζαν μέσα στη νύχτα.  Αυτοί είχαν μιλήσει του Βοεβόδα Μουχάμαντ Ρουσέν Εφέντη. Του είπαν για το σφάλμα που έκανε, να δώσει του λόγου του παραπάνω όπλα στους Χασιώτες και πήγαιναν τώρα, να πάρουν πίσω τα όπλα αλλά και να πιάσουν τους Χασιώτες. Ο Βασιλείου όμως είχε φτάσει κιόλας στα μέρη του και τώρα ήταν δυνατότερος. Την άλλη κιόλας μέρα κήρυξε την Επανάσταση στη Χασιά και στο Μενίδι κι οι ντόπιοι σηκώσανε τ’ άρματα. Από τότε το ξωκλήσι του Αγίου Δημητρίου ονομάστηκε «Άγιος Δημήτριος των Όπλων», ο άγιος που βοήθησε να λευτερωθεί η Αθήνα…

Λαϊκή τοιχογραφία των Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ, στα δεξιά , εντός του ξωκλησιού, με εμφανή τα σημάδια, τις τρύπες, από τα τούρκικα σπαθιά

Κατά την παράδοση υπάρχει και μια άλλη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία ο Καραϊσκάκης είχε συμφωνήσει να συναντηθεί με οπλαρχηγούς της Στερεάς Ελλάδας στο ξωκλήσι αυτό, που η θέση του προστατευόταν από το διπλανό ρέμα, εκεί που σήμερα βρίσκεται η οδός Στρατηγού Καλάρη. Την νύχτα καθώς κοιμούνταν, κάποιος τους πρόδωσε. Το ξωκλήσι περικυκλώθηκε από τους Τούρκους, αλλά όλοι σώθηκαν, καθώς ακούστηκε φωνή από την εικόνα του Αγίου «Στα όπλα! Στα όπλα!». Οι οπλαρχηγοί ξύπνησαν και πολεμώντας πέρασαν τη ρεματιά και σώθηκαν. Αναφέρεται επίσης πως σαν οι Τούρκοι προσπάθησαν να πυροβολήσουν μέσα στο ναό από το πορτάκι του Ιερού, απωθήθηκαν από μια αόρατη δύναμη.


Στην αριστερή πλευρά του εσωτερικού τοίχου του παλιού ξωκλησιού,  σε λαϊκή αγιογραφική τοιχογραφία, απεικονίζεται ο έτερος Άγιος καβαλάρης, ο Άγιος Γεώργιος. Τα σημάδια των καταστροφών από τις σπαθιές είναι εμφανή.





 

Δευτέρα 24 Οκτωβρίου 2022

Νέα κυκλοφορία: "Πριν γίνουν πρόσφυγες τα παραμύθια: Δυτ. Μικρά Ασία-Καππαδοκία-Πόντος. Λόγιες και επιστημονικές καταγραφές 1850-1921"

Ά Έκδοση Οκτώβριος 2022
Σελίδες 382
Σχήμα 14,5Χ21
ISBN: 978-960-615-515-4

Νιώθω μεγάλη χαρά που με αφορμή το ορόσημο των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922-2022) συμβάλω στην ανάδειξη ενός σημαντικού και πολύτιμου υλικού, πολιτιστικού αυτοπροσδιορισμού και διαπολιτισμικών ανταμωμάτων και διαλόγων, μπόλι των Μικρασιατών Ελλήνων σε τόπο και χρόνο. 

Ογδόντα μία ιστορίες του συλλογικού φαντασιακού απαγκιάζουν σε τούτη τη συλλογή μνήμης. Είναι γεννημένες σε χώματα μικρασιάτικα και ειπωμένες στον τόπο τους στην περίοδο 1850-1921, πριν γίνουν πρόσφυγες τα παραμύθια, όταν ακόμα ακούγονταν στα ανταμώματα των μακρινών μας αδερφών, γνωστών και αγνώστων συγγενών με την κοινή μοίρα κι ανάσα.



Παραμύθια λαϊκά ταξιδεμένα από τους παραμυθάδες και τις αφηγήτριες, αλλά και πληροφορητές από τη Δυτική Μικρά Ασία των παραλίων, την ευρύτερη ηπειρωτική ενδοχώρα της Καππαδοκίας και του ακριτικού Πόντου, ένα προσφάι πολιτισμού, κατά τα εννιά δέκατά τους, άγνωστα, σπάνια, δυσεύρετα και αδημοσίευτα μέχρι σήμερα στη νεοελληνική γλώσσα και στο παραμυθόφιλο κοινό. Ξετυλίγοντας τη μυθοπλαστική προφορική παράδοση από γενιά σε γενιά, μας αποκαλύπτουν έναν καλά κρυμμένο κόσμο στα φανερά, ένα ψηφιδωτό αντιλήψεων, ηθοεθιμικών αρχών και πρακτικών, πολιτισμικών επιρροών και συνηθειών αλλά και αποτυπώσεις εθνικής ταυτότητας και συνέχειας. Αποτελούν μιαν ιδιότυπη σκυταλοδρομία προφορικότητας των Μικρασιατών Ελλήνων, μέσα από την ανθρώπινη ανάσα του μαγικού και πολλαπλά δυνητικού παραμυθιακού λόγου, που μπορεί να δημιουργεί και να ελπίζει μέσα στο άθωρο…

Μια σημαντική παραμυθολογική παρακαταθήκη, συμβολή στο ορόσημο των εκατό χρόνων απ’ τον τραυματικό ξεριζωμό μέρους του Ελληνισμού από τις πατρογονικές του εστίες στην απέναντι πλευρά του Αιγαίου.

Όλα τα λαϊκά παραμύθια της συλλογής συνοδεύονται από λαογραφικές σημειώσεις και σχόλια γλωσσολογικά, φιλολογικά και παραμυθολογικά

Τα συγγραφικά δικαιώματα προσφέρονται ευγενικά στην:


Με την υποστήριξη της




 

Πέμπτη 20 Οκτωβρίου 2022

Ξεκινά η 2η χρονιά για τη Λέσχη Αφήγησης Θεσσαλονίκης Πέμπτη 20 Οκτωβρίου 2022


Με πολύ μεγάλη χαρά ανακοινώνεται πως η Λέσχη Αφήγησης Θεσσαλονίκης περπατά στο δρόμο της επανέναρξής της αφού ξεκινά μετά την περίοδο του 2021-2022 -με έναρξη τον Απρίλιο του 2022, τη δεύτερη περίοδο-χρονιά της ακολουθώντας έναν κύκλο συναντήσεων που αρχίζουν το φθινόπωρο και ολοκληρώνονται στις αρχές του καλοκαιριού.

Η φετινή χρονιά εγκαινιάζει μια καινούργια συνεργασία με το Δήμο Θεσσαλονίκης αφού ο χχώρος των αφηγηματικών συναντήσεων είναι για την τρέχουσα περίοδο 2022-2023 η Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη της πόλης, στην οδό Εθνικής Αμύνης 27. στον 1ο όροφό της μετά τη ζεστή φιλοξενία της πρώτης περιόδου 2022 -2023 στο Bistrot Cafe BARAKA της Πλατείας Αριστοτέλους.



Η πρώτη συνάντηση θα πραγματοποιηθεί την

Πέμπτη 20 Οκτωβρίου 2022

στις ώρες 19.00-21.00

Οι χώροι των βιβλιοθηκών ήταν από παλιά φιλόξενοι στις προφορικές αφηγήσεις αφού στις γωνιές τους ακούστηκαν αφηγήσεις παραμυθιών και λαϊκών ιστοριών τόσο στην Ευρώπη όσο και στη Βόρειο Αμερική.

Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη Δήμου Θεσσαλονίκης
Οδός Εθνικής Αμύνης 27

Η Λέσχη Αφήγησης Θεσσαλονίκης «Μοιράσου κι εσύ μιαν ιστορία» είναι μια πρωτοβουλία ανθρώπων με πρόθεση να δημιουργηθεί ένας σταθερός χώρος και χρόνος αναφοράς με αφηγήσεις από τον ανεξάντλητο κόσμο της προφορικής λογοτεχνίας των λαών, δίνοντας την ευκαιρία αφηγηματικής έκθεσης σε όσο το δυνατόν περισσότερο αριθμό ανθρώπων που επιθυμούν να αφηγηθούν προφορικά, σε όσους αγαπούν να λένε ιστορίες και σε όσους αρέσκονται να τις ακούν. Υποδέχεται παλιούς και νέους φίλους που επιθυμούν να ταξιδεύουν μέσα από τα λόγια των ανώνυμων πολλών, που έφτασαν μέχρι τις μέρες μας και αξίζει να ακουστούν και πάλι σε νέες συνθήκες. Ένα ανοιχτό εργαστήρι όπου μπορούν παραμυθάδες επαγγελματίες και μη, μαθητευόμενοι σχετικών σεμιναρίων, αυτοδίδακτοι, ερασιτέχνες, παραμυθόφιλο κοινό ή με οποιαδήποτε ιδιότητα να ανταμωθούν και να μοιραστούν γνωστές και άγνωστες ιστορίες (λαϊκά παραμύθια, μύθοι, μυθολογικές ιστορίες, λαϊκές παραδόσεις, συναξάρια, θρύλοι) από το μακρινό χτες για τους ανθρώπους του σήμερα.

Η πρωτοβουλία υποστηρίζεται από της Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία «Παραμύθια και Μύθοι στου Κένταυρου τη ράχη»

Καλούμε λοιπόν αφηγητές και αφηγήτριες που θέλουν να μοιραστούν μαζί μας ιστορίες από την προφορική παράδοση, παραμύθια, μυθολογία, μύθοι του Αισώπου, παραλογές να δηλώσουν συμμετοχή στο τηλέφωνο, 6973531664 (Ελένη Μπασδάρα) ή στο mail e_basdara@yahoo.gr.

Προσκαλούμε τους φίλους της αφήγησης και όσους αγαπούν να ακούνε ιστορίες να παραβρεθούνε στην παρέα μας για να ξετυλίξουμε μαζί το κουβάρι των ιστοριών.