Εφημερίδα Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ: Άρθρο για τα Μικρασιάτικα παραμύθια μετά τον Ξεριζωμό του 1922, ως μνήμη και παρακαταθήκη

 

Η περιήγηση στο διαδίκτυο έφερε στην επιφάνεια, το άρθρο του γράφοντα με τίτλο:

Απ’ τα χώματα της Μάνας Μικρασίας: Παραμύθια μετά το 1922, του Ξεριζωμού και της Μνήμης

το οποίο είδε το φως της δημοσιότητας στο γιορτινό φύλλο της Κυριακής 25 Δεκεμβρίου 2022,  της εφημερίδας        Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ του Βόλου, που κυκλοφόρησε λόγω των Χριστουγέννων, το Σάββατο 24 Δεκεμβρίου 2022. Είναι διαθέσιμο εκτός από την παρακάτω κειμενική παράθεση και στον εξής σύνδεσμο:

https://e-thessalia.gr/ap-ta-chomata-tis-manas-mikrasias-paramythia-meta-to-1922-toy-xerizomoy-kai-tis-mnimis/

Το άρθρο παρουσιάζει μια συνοπτική εικόνα της εκδοτικής κινητικότητας που σχετίζεται με το μικρασιάτικο λαϊκό παραμύθι μετά την Καταστροφή του 1922, και τις προσπάθειες των προσφύγων να καταγράψουν την παραμυθιακή κληρονομιά μνήμης προτού φύγουν από τη ζωή οι γεροντότεροι φορείς του άυλου μικρασιατικού πολιτισμού.

 

Του Δημήτρη Β. Προύσαλη,
υπ. Δρ. ΕΚΠΑ, προφ. αφηγητή, επιστ. εκπροσώπου «Παραμύθια και Μύθοι στου Κένταυρου τη ράχη»

 

Τα λαϊκά παραμύθια αποτελούν διαχρονικά μια συνεχή έκπληξη, τόσο από πλευράς περιεχομένου, όσο και θεμάτων που πραγματεύονται, αλλά και από τον χαρακτήρα της λειτουργίας τους. Συνιστώντας τη συλλογική ανάσα του ανώνυμου λαϊκού φαντασιακού, φέρνουν στην επιφάνεια μια σειρά από καίρια ζητήματα της ολότητας της ανθρώπινης ζωής, παρουσιάζοντας έναν ιδιότυπο καμβά της. Ταυτόχρονα δημιουργούν ένα άτυπο πεδίο, όπου η ατομική μυθοπλασία και ανάγκη συναντά την κοινωνική συνύπαρξη και συνοχή, την από κοινού διαχείριση του χρόνου, αλλά και της προβολής για να βρεθούν στο προσκήνιο σημαντικά θέματα, με επίφαση την ψυχαγωγία έχοντας ως όχημα τη συνθήκη του ψεύδους.
Πολυποίκιλα μωσαϊκά της έκφρασης των συναισθημάτων του ανθρώπου, των προσδοκιών, των φόβων και των ανησυχιών του, των ελπίδων και των διαψεύσεών του, γίνονται κέρασμα από καρδιάς, αλλά και προσφάι θετικότητας, συνθήκη αναστοχασμού μέσα σε ένα πλαίσιο κοινωνικό που δεν είναι πάντα φίλα προσκείμενο στην ενέργεια του ανθρώπου αντανακλώντας την ολότητα του ψυχικού του κόσμου, αλλά και του κοινωνικού-οικονομικού-ιστορικού περιβάλλοντος όπου ακούγονται και μοιράζονται συλλογικά μέσα από το ταλέντο και τη λειτουργία του ενός. Αποτελούν τον αναγκαίο δυνητικό χώρο έκφρασης της ανθρώπινης σκέψης και βούλησης, για να υπερπηδηθούν στο άθωρο τα αδήριτα εμπόδια μιας σκληρής πραγματικότητας και παράλληλα να αποτελέσουν όχημα μιας συμβολικής διαπραγμάτευσης με πρόσχημα την ψυχαγωγία και φόντο την άδηλη παιδαγωγία ψυχής και συνείδησης.
Εκατό χρόνια από την εθνική τραγωδία του 1922 και τον τραυματικό ξεριζωμό του ελληνικού στοιχείου από τα χώματα της μικρασιατικής γης, τα λαϊκά παραμύθια αποτέλεσαν και αποδεικνύονται διαχρονικά αποκούμπι κι εφαλτήριο για καινούργια ξεκινήματα, για νέες αναστάσεις προς το φως, αναγκαίων, ικανών και ζωτικών επανεκκινήσεων μέσα από τα σκοτάδια της καταστροφής και του πολύμορφου θανάτου, κυριολεκτικού και συμβολικού, σε χώματα άγνωστα και πολλές φορές αφιλόξενα.

Όταν κάποιος αναγκάζεται να γίνει πρόσφυγας, το μόνο που μπορεί να κουβαλήσει, πέρα από την αγωνία για επιβίωση, είναι η ελπίδα πως θα σηκωθεί κάποτε ξανά όρθιος. Τα τραγούδια που έχει σιγομουρμουρίσει, τα παραμύθια που έχει ακούσει και ίσως μοιραστεί, οι χοροί που έχει νιώσει σωματικά, οι γεύσεις που τον έχουν στυλώσει, είναι κατακτημένα μπολιάσματα της μνήμης που κανένας παράγοντας δεν μπορεί να απειλήσει μήτε να στερήσει, από όσους ακουμπούν πάνω τους σε ώρες δυσκολίας, αλλά και ανάμνησης αισθαντικής. Είναι τότε που το χτες επιμένει να σιγοψιθυρίζει για να μην ξεχαστούν τα όσα βιώθηκαν σε κοινό χώρο και χρόνο, καθιστώντας την αφηγηματική σύμβαση της συνάντησης ένα μοναδικό διαβατήριο βιωμένης εμπειρίας, που ξεκλειδώνει όλους τους καιρούς και μπορεί να ανασαίνει από την αρχή σε νέους τόπους, διαμορφώνοντας όρους και συνθήκες συνέχειας, δύναμης και απαντοχής. Σε προηγούμενη δημοσίευση, μόλις τον περασμένο Οκτώβριο του 2022 έγινε μια αναλυτική αναφορά στα μικρασιάτικα παραμύθια προτού αυτά πάρουν καταναγκαστικά τους δρόμους της προσφυγιάς, όταν ακόμη ακούγονταν στα λογής-λογής ανταμώματα των Μικρασιατών Ελλήνων στην ιστορική περίοδο από το 1850 μέχρι και το 1921 λίγο πριν τον τραυματικό ξεριζωμό. Στην παρούσα δημοσίευση θα επιχειρηθεί μια σκιαγράφηση της κινητικότητας που αναπτύχθηκε γύρω από αυτά με ορόσημο το 1922 φτάνοντας μέχρι τις μέρες μας.
Πρόκειται για την ιχνηλάτηση προς τον δρόμο της αποτύπωσης, της άυλης προφορικής λογοτεχνίας του μικρασιατικού ελληνισμού, της πολιτιστικής του κληρονομιάς με τη μορφή του παραμυθιακού λόγου, στην αγωνιώδη προσπάθεια των προσφυγικών πληθυσμών της μικρασιατικής πατρίδας να διασώσουν τη μνήμη και να κρατήσουν ενεργούς τους δεσμούς μέσα από καταγραφές των παλιότερων πριν αυτοί χαθούν στο πέρασμα του χρόνου. Μπορεί κανείς να παρατηρήσει την παρουσία επιστημονικών περιοδικών-δελτίων φορέων και πολιτιστικών οργανισμών, που κινήθηκαν από πολύ νωρίς στην υπόθεση καταγραφής, διάσωσης, μελέτης και ανάδειξης του μικρασιατικού πολιτισμού σε όλες του τις εκφάνσεις μετά τον καταστροφικό και βίαιο ξεριζωμό του 1922. Οι ανάγκες επίλυσης από τους πρόσφυγες των πολλαπλών και πολύμορφων προβλημάτων της νέας εγκατάστασης, η εξεύρεση καινούργιων λειτουργικών ισορροπιών, η ποικιλομορφία των προσαρμογών και η βασανιστική πρώτη επανεκκίνηση μέσα από την αναζήτηση και παγίωση ευαίσθητων, αλλά αναγκαίων σχέσεων, δεν αποτέλεσαν εμπόδιο στην προσπάθεια δρομολόγησης επιτακτικών διαδικασιών για την πρακτική αποτύπωση του πολιτιστικού αποθέματος του μικρασιατικού ελληνισμού. Το ξερίζωμα από τις πατρογονικές εστίες ενεργοποίησε το ένστικτο πολιτιστικής αυτοσυντήρησης που μέσα από τη μνήμη θέλησε να κρατήσει ζωντανό και πάλλον αυτό που χάθηκε για πάντα αλλά η σπίθα του απομένει παρακαταθήκη συνέχειας.

Τέτοιοι φορείς με πλούσια και πολύτιμη συμβολή στη διάσωση του λαϊκού μικρασιάτικου πολιτισμού παλαιότεροι και νεότεροι αναδύονται: Το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (ΚΜΣ) που δημιουργείται το 1930 ως Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο από τη μουσικολόγο Μέλπω Λογοθέτη Μερλιέ και τον ελληνιστή Γάλλο σύζυγό της Οκτάβιο Μερλιέ, η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών που συστήθηκε από Πόντιους διανοούμενους το 1927, η Ένωση Σμυρναίων που ιδρύθηκε ήδη από τις αρχές του 1936 με τη σύμπραξη εκλεκτών Μικρασιατών διακεκριμένης θέσης στη σμυρνέικη κοινωνία πριν το 1922, με σκοπό την ανάδειξη, διάσωση, και διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς των ελληνικών πατρίδων της Μ. Ασίας, το Κέντρο Σπουδής και Ανάδειξης Μικρασιατικού Πολιτισμού (ΚΕΜΙΠΟ), το Αρχείο του Λαογραφικού Φροντιστηρίου του Γ. Μέγα, με συγκεντρωμένο υλικό 1890 πανελλαδικών χειρογράφων συνταγμένων από τους φοιτητές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, κατά τα τελευταία έτη της διδασκαλίας του, αλλά και μετεκπαιδευόμενων δασκάλων του Μαράσλειου Διδασκαλείου που διδάσκονταν το μάθημα της λαογραφίας.

Τα περιοδικά και τα επίσημα Δελτία των πιο πάνω αναφερόμενων φορέων παρουσιάζουν μια πλούσια παρακαταθήκη δημοσιευμάτων και καταγραφών. Τέτοια περιοδικά είναι: Το Αρχείον Πόντου που αποτελεί το Σύγγραμμα Περιοδικόν της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών από το 1927, όπου γίνονται δημοσιεύσεις γλωσσικού, λαογραφικού και ιστορικού υλικού του Πόντου από Έλληνες και ξένους συνεργάτες. Τα Μικρασιατικά Χρονικά (Σύγγραμμα Περιοδικόν εκδιδόμενον υπό του Τμήματος Μικρασιατικών Μελετών της Ενώσεως Σμυρναίων). Το Χρονικά του Πόντου, όργανο του Συλλόγου Ποντίων Αργοναύται-Κομνηνοί, και το περιοδικό Λαογραφία-Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας.
Σε τούτη τη σημαντική παραμυθολογική παρακαταθήκη πρωταγωνιστούν τόσο συλλογικοί φορείς και δελτία, όσο και ατομικές πρωτοβουλίες. Άλλα παραμύθια λοιπόν προέρχονται από προσωπικές καταγραφές προσφύγων στην κατεύθυνση της πατριδογραφικής ανάκλησης της ανάμνησης, οι οποίες ευτύχησαν να κυκλοφορήσουν σε επίτομες συλλογές από φορείς, άλλοτε αυτούσια παραμυθολογικές (βλ. Κ. Μουσαίου-Μπουγιούκου: Τα παραμύθια του Λιβισιού και της Μάκρης, ΚΜΣ 1976) και άλλες ως μέρος ολιγότομων εκδόσεων, αλλά πολυτιμότατων αποτυπώσεων (βλ. Σ. Επιφανίου-Πετράκη: Τα λαογραφικά της Σμύρνης, όπου από τους τέσσερεις συνολικά τόμους της περιόδου 1966-1969, οι τρεις περιέχουν αποκλειστικά 47 παραμύθια καταγραμμένα από την ίδια-Εκδόσεις Ένωσης Σμυρναίων), ενώ άλλες συμπεριλαμβάνονται σε μικτού χαρακτήρα εκδόσεις. (βλ. Ν. Μηλιώρη Τα Βουρλά της Μικράς Ασίας σε δύο τόμους Α’ Τα Ιστορικά 1957 και Β’ Τα λαογραφικά 1965-Έκδοση Ένωσης Βουρλιωτών ή Ξ. Άκογλου: Από τη Ζωή του Πόντου: Λαογραφικά Κοτυώρων 1939-αυτοέκδοση). Ορισμένες δημοσιευμένες ιστορίες αποτέλεσαν μέρος της προσπάθειας αντανάκλασης ενός συνολικότερου γλωσσικού υλικού προκειμένου να μελετηθούν οι ποικίλες τοπικές ιδιωματικές ντοπιολαλιές ορισμένων περιοχών, στο πλαίσιο εξειδικευμένων εκδόσεων με γλωσσικό προσανατολισμό (βλ. από την Καππαδοκία Ι.Ι. Κεσίσογλου: Το γλωσσικό Ιδίωμα του Ουλαγάτς 1951, και του ιδίου με τον Γ. Μαυροκεφαλίδη: Το γλωσσικό ιδίωμα της Αξού, 1960) σημαντικών φορέων με αναφορά τον Μικρασιατικό Ελληνισμό στις νέες πατρίδες όπως το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.

Πολλές ιστορίες αποτελούν το απαύγασμα μιας εκτεταμένης προσπάθειας να αποτυπωθεί ο πλούτος του μικρασιατικού πολιτισμού πριν αρχίσουν να χάνονται οι γηραιότεροι φορείς του κι η μνήμη αρχίσει να ξεθωριάζει. Συμπεριλαμβάνονται ως σύμμεικτα θεματικά άρθρα με αναφορά σε γεωγραφικούς προσδιορισμούς και σχετική σύνδεση ή αφιερώματα σε ετήσιες επίτομες πολυσέλιδες περιοδικές εκδόσεις που κυκλοφορούν μόλις 16 χρόνια μετά την Καταστροφή του 1922, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του Περιοδικού Μικρασιατικά Χρονικά της Ένωσης Σμυρναίων στα 1938 σε μια αγωνιώδη διαδρομή καταγραφής μνήμης και προσφοράς των Μικρασιατών Ελλήνων στον λαϊκό πολιτισμό. Εκεί φιλοξενούνται παραμυθολογικές καταγραφές από ποικίλες τοπογεωγραφικές περιοχές της Μικρασίας: Σμύρνη Ιωνίας, Μπουγά Μαντενί Ταύρου Καππαδοκίας, Κουβούκλια Προύσας Βιθυνίας, Κόλντερε Μαγνησίας, Αραβάνι Καππαδοκίας (βλ. Δ. Φωστέρης 1952 και 1959, Β. Δεληγιάννης 1940, Ν. Χ. Παπαδόπουλος-Κ. Π. Δερμετζής 1948, Ξ. Άκογλου 1957). Στις ίδιες περιοδικές εκδόσεις διασώζονται ακόμη παραμύθια από προσωπικότητες της λαογραφίας που δεν προέρχονται από τον μικρασιατικό χώρο, αλλά επιδίδονται σε καταγραφές μέσω επιτόπιων ερευνών (βλ. Ε. Σαραντή-Σταμούλη Λαογραφικά Σύμμικτα Μικράς Ασίας 1948) ή συγκεντρωμένο υλικό που αποτέλεσε υλικό κατοπινά ανεξάρτητης έκδοσης (βλ. Κ.Π. Δεμερτζή: Παραμύθια της Σμύρνης, Πατάκης 1987). Άλλες περιπτώσεις αφορούν σταχυολογημένο υλικό μιας συγκεκριμένης τοπογεωγραφικής επικέντρωσης σε μορφή παραρτήματος (βλ. Σ. Λιανίδη: Παραμύθια του Ποντιακού Λαού 1963, και Ι. Παμπούκη: Μύθοι της Οινόης του Πόντου, 1963).

Τα τελευταία τριάντα χρόνια με την επανεκκίνηση του ενδιαφέροντος του πλατιού ακροατηρίου στις προφορικές αφηγήσεις λαϊκών παραμυθιών παρουσιάζεται μια σημαντική εκδοτική παραγωγή που αφορά στο μικρασιάτικο παραμύθι. Σε αυτές συγκαταλέγονται οι επιμέλειες φορέων, όπως του Ι. Β. Παπαδόπουλου Καππαδοκικά παραμύθια και λαϊκές παραδόσεις. Φάρασα, Σύλλη, Αραβάν, Γούρδουνος (Έκδοσεις ΚΕ.ΜΙ. ΠΟ 2011), αυτοεκδόσεις με προσωπικές καταγραφές ανθρώπων μικρασιατικής προσφυγικής καταγωγής, (βλ. Β. Γ. Φαρασόπουλου Παραμύθια από την Καππαδοκία 1998 και Παραμύθια από τις Αλησμόνητες Πατρίδες 2006) καθώς και έντυπες κυκλοφορίες από επώνυμους εκδοτικούς οίκους (βλ. Κ. Αλιβάνογλου- Παπαγγέλου: Παραμύθια από την Καππαδοκία Σμυρνιωτάκης 1995) ή εμπεριεχόμενο σε συνολικότερο υλικό καταγραφών (βλ. Μ. Π. Δελησάββα: Λαογραφικά Μάκρης και Λιβισιού Λυκίας Μ. Ασίας-Δρόμων 2002). Το μικρασιάτικο παραμύθι αποτέλεσε επίσης μέρος σταχυολογημένων ανθολογιών ελληνικών παραμυθιών ήδη από το 1927 (βλ. Γ. Μέγας: Ελληνικά λαϊκά παραμύθια Α’ 1927-Β’ 1962-Εστία), ενώ το συναντά κανείς σε γνωστές ανθολογίες, όπως του Δ. Λουκάτου: Νεοελληνικά Λαογραφικά Κείμενα 1957, του Γ. Ιωάννου: Παραμύθια του λαού μας 1998 και Κ. Καφαντάρη: Ελληνικά λαϊκά παραμύθια-Το Φιδόδεντρο Α΄ και Ο Φεγγαράς Β΄ 1988 και 2005. Ορισμένες ιστορίες αποτελούν αντανακλάσεις προσπαθειών καταγραφής από προσφυγικά σωματεία εκτός της μητροπολιτικής Ελλάδας (βλ. Ένωση Μικρασιατών Κύπρου) και άλλες μέρος επιλεγμένου υλικού από καταγραφές επιμορφούμενων δασκάλων σε λαογραφικά αρχεία που αξιοποιήθηκαν για τη μελέτη του ελληνόφωνου παραμυθιού (βλ. Λαογραφικό Φροντιστήριο-Αρχείο Γ. Μέγα, Επεξεργασία Παραμυθιακών Τύπων και Παραλλαγών).

Σημαντική αποτελεί η έκδοση Παραμύθια λαϊκά από τα χώματα της Μάνας Μικρασίας: Του Ξεριζωμού και της Μνήμης 1922-2022 που υποστηρίζεται από την πηλιορείτικη ΑΜΚΕ Παραμύθια και Μύθοι στου Κένταυρου τη ράχη, στο πλαίσιο του ορόσημου των 100 ετών από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Επιθυμώντας να συμβάλει στην αποτύπωση ενός καμβά υποθέσεων-πλοκών αντιπροσωπευτικών της μικρασιάτικης λαϊκής μυθοπλασίας σε ένα ενιαίο πολιτισμικό κύκλο του ελληνόφωνου κόσμου, η εν λόγω ΑΜΚΕ παρουσιάζει συγκεντρωμένα, μετά έρευνα, μελέτη, επιλογή και σταχυολόγηση με επιστημονικό σχολιασμό και λαογραφικές αναφορές, λαϊκά παραμύθια τα πιο πολλά από τα οποία δεν συναντά κανείς συχνά, ξεχασμένα σε παλιές συλλογές και δυσεύρετες σε αναζήτηση, καθώς και επτά πρόσφατες καταγραφές – μόλις το 2022 – του επιστημονικού της εκπροσώπου Δημήτρη Β. Προύσαλη. Τα συγγραφικά δικαιώματα προσφέρονται ευγενικά υπέρ της Πολιτιστικής Εστίας Μικρασιατών Μαγνησίας «Ίωνες».