Στην παρούσα σελίδα μπορείτε να βρείτε κείμενα μικρής και μεσαίας έκτασης, που δημοσιεύτηκαν σε διάφορα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα, με αφορμή τα παραμύθια, την προφορική αφήγηση, τη συνεργασία μου με εκδοτικούς οίκους, εργασίες από τη συμμετοχή μου σε πανεπιστημιακά σεμινάρια και κείμενα βιβλιοπαρουσιάσεων ή σύντομων κριτικών
Ιανουάριος 2021
Ένας
ζωγράφος στο χώρο του βιβλίου, ο Εύμαρος -Με αφορμή τα 10χρονα των εκδόσεων ΕΥΜΑΡΟΣ
Πάνε δέκα χρόνια από
τότε που παρουσιάστηκε στα εκδοτικά πράγματα του ελληνόφωνου χώρου, η
«ονομαστική» μετενσάρκωση ενός σημαντικού τεχνίτη της ζωγραφικής του 6ου
πΧ αιώνα που αποφάσισε 26 αιώνες μετά την καινοτομία του στη σχεδιαστική
απεικόνιση των μορφών του- μαύρες γραμμές για τους άντρες και λευκές για τις
γυναίκες- να πραγματοποιήσει το μεγάλο άλμα. Άλμα προς τα εμπρός,
επαναδραστηριοποίησης στο χρόνο αλλά ταυτόχρονα και μεταπήδησης στο πεδίο των
τεχνών, αφού ο αρχαίος Αθηναίος ζωγράφος Εύμαρος άφησε τα πινέλα στο
αποτυπωμένο χτες και έπιασε τους αναδυόμενους τίτλους που θέλησαν να ξεπηδήσουν
από τις λογοτεχνικές εμπνεύσεις και προτάσεις μελετητικής γραφής σύγχρονων
συνομιλητών τού έντυπου λόγου.
Ο Εύμαρος παρέδωσε τη
σκυτάλη από τη μια τέχνη στην άλλη. Κι αν η ζωγραφική είναι εκπρόσωπος των επτά
τεχνών από τη μια, η άλλη τέχνη-κι αυτή του Εύμαρου-ποια είναι; Μα δεν υπάρχει
πιο δύσκολη τέχνη από το να φτιάχνεις κοινότητες ανθρώπων, γύρω από μια κοινή
αγάπη έκφρασης, υιοθέτησης και
υπηρέτησης του γραπτού λόγου, ένα ρεύμα όπου ταξιδεύουν αντάμα πολλά διαφορετικά «εγώ»
που συναντιούνται στο «εμείς» για μας και για τους άλλους, τους γνωστούς, τους
φίλους και για κείνους, που δεν έγιναν ακόμη φίλοι μας, μα σίγουρα θα
φανούν: Στην επόμενη παρουσίαση βιβλίου, στην επερχόμενη λέσχη ανάγνωσης, στην
κοινή θεματική συλλογική έκδοση, στην μελλοντική ηλεκτρονική παραγγελία, στο
γλέντι της παρέας που στήνεται με μεράκι από το πουθενά, στα πολλά πηγαδάκια
των παρεών, εκεί που η ποιητική έμπνευση των στίχων απλώνει το χέρι στην
λογοτεχνική δημιουργία των κειμενικών μορφών, η ανήσυχη στοχαστική πένα της
μελέτης συναντά το θεατρικό λόγο, οι
γραφές προκαλούν πρωτότυπα γραφιστικά κομψοτεχνήματα, η μεταφραστική μαεστρία συνομιλεί
με πρωτοεμφανιζόμενους και καταξιωμένους συγγραφείς μπολιάζοντας με άποψη τον
πολιτισμό του έντυπου κόσμου.
Σε μια εποχή που
πριμοδοτεί και τρέφεται από το ατομικό του εγωισμού και της προβολής, οι
προσωπικές δημιουργίες λόγου και οι συλλογικές συμπλεύσεις των εκδόσεων Εύμαρος
γίνονται μια παρέα που μοιράζεται την κοινή αγάπη στο καλό βιβλίο που κάτι
πολύτιμο έχει κάθε φορά να ψιθυρίσει, «Πάρε τις λέξεις μου, δώσ’ μου το χέρι
σου»: Δέκα πρώτα χρόνια που γίνονται βάση σταθερή, εκατό πρώτοι τίτλοι που
γίνονται μαγιά, εκατόν είκοσι συγγραφείς που περιμένουν με αδημονία να χιλιάσει
η παρέα της γραφής. Χρόνια πολλά στον Εύμαρο, χρόνια πολλά στους φίλους και
δημιουργούς του
Από τις εκδόσεις Εύμαρος κυκλοφορούν οι συλλογές του Δημήτρη
Β. Προύσαλη «Παραμύθια λαϊκά ενάντια σε δύσκολους καιρούς: για να συλλογάσαι,
να ελπίζεις, να πράττεις» και «Παραμύθια λαϊκά για να σώσουμε το Μεγάλο μας
Σπίτι: Ιστορίες οικολογικής ευαισθητοποίησης». Συμμετέχει επίσης στη συλλογή
των συγγραφέων του Εύμαρου «42 Κείμενα Καραντίνας».
...............................................................
Δεκέμβριος 2020
Η ΠΟΛΗ ΖΕΙ Ηλεκτρονικός ιστότοπος και free press
Δημιουργώντας κοινές εμπειρίες ζωής-storytime
Τα τελευταία χρόνια αναδύθηκε ένας προβληματισμός που δημιουργήθηκε με το σύγχρονο τρόπο ζωής. Οι ραγδαίες κοινωνικοοικονομικές αλλαγές αποτύπωσαν την επίδρασή τους και αντανακλάστηκαν στη ζωή των οικογενειών και στη δυσκολία της ανεύρεσης κοινού ποιοτικού χρόνου αναγκαίου και ικανού να τροφοδοτήσει με ζωντάνια και ενέργεια τις τρωσμένες σχέσεις τους.
Αν αυτό ήταν επιτακτικό ζητούμενο μια προηγούμενη περίοδο «ομαλής» ροής σε
ωράρια εντός και εκτός εργασιακών χώρων καθώς και στενά τηρούμενων
προγραμμάτων, η πανδημία του κορονοϊού Covid19 μεταμόρφωσε το σκηνικό της
πραγματικότητας.
Η εξάπλωση του ιού ανατίναξε τις «κανονικότητες» της καθημερινότητας,
εγκλώβισε εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπων ανά χώρα σε μια υποχρεωτική ανεργία της
επιβεβλημένης απραξίας, δυναμίτισε τα χρέη από τις συσσωρευμένες
υποχρεώσεις και το κυριότερο, στέρησε από τη φυσική παρουσία ανθρώπων τα φιλικά
και οικογενειακά τους περιβάλλοντα σκορπώντας την εμπειρία του απρόσμενου
θανάτου σε ένα ευρύ φάσμα πληθυσμού.
Η αναγκαστική παραμονή εντός των κατοικιών που επέφερε ο επικυρίαρχος
εγκλεισμός παρουσίασε στο προσκήνιο ένα διαφορετικής φύσης πρόβλημα , αφού το
αίτημα του κοινού χρόνου απαντήθηκε από την υποχρεωτικότητα της κοινής
παράλληλης συμβίωσης, αλλά γέννησε μια νέα επιτακτική προβληματική που ήρθε
στην επιφάνεια: Πώς να περάσει κάποιος τον κατ’ επιβολή κοινό χρόνο με
τέτοιο δημιουργικό τρόπο ώστε να μην «κρασσάρουν» σχέσεις, διαθέσεις και
συναισθήματα και μάλιστα μαζί με ένα διαρκώς απαιτητικό κοινό που γεννά
ανησυχίες και συνεχώς αυξανόμενες επιθυμίες άμεσης απάντησης και διαχείρισης;
Η ανθρώπινη επινοητικότητα κάτω από το βάρος αναζήτησης διεξόδων ζωογόνας
ανάπτυξης, παρουσίασε μια σειρά από προτάσεις «διαφυγής», δημιουργικής
απασχόλησης, προσωπικής επαγρύπνησης και οικογενειακής επανασύνδεσης με αφορμή
κοινές δραστηριότητες.
Ως άνθρωπος που προτάσσω την εμπειρία της αφήγησης και την οικοδόμηση
σχέσεων μέσα από τη μυθοπλασία και τα δυναμικά τοπία του συλλογικού φαντασιακού,
η εναλλακτική που συστήνω ανεπιφύλακτα περνά μέσα από τη δημιουργία σχέσεων με
τις ιστορίες, τόσο με αυτές που μπορούν να ειπωθούν και να μοιραστούν προφορικά
όσο και με εκείνες που φυλάγονται σε βιβλία και είναι δυνατό να διαβαστούν από
κοινού.
Το storytime αφορά και τις δύο δυνατότητες που διαθέτουν μια μοναδική
δυναμική. Η προφορική ιστόρηση δημιουργεί αμεσότητα, οικειότητα,
ζωντανεύει στο «εδώ και τώρα» της συνάντησης, σχηματίζει εικόνες φανταστικής
αποτύπωσης με βάση τα ψυχοδυναμικά φορτία του καθενός.
Ένας γονιός που αφηγείται αποκτά μια άλλη αξία θέασης από τα παιδιά του,
αναδεικνύεται σε ήπιο εμψυχωτή σε χρόνο και χώρο και μεταμορφώνει τον
επιλεγμένο χώρο της αφήγησης σε ένα σκηνικό δράσεων, εντάσεων και ελεγχόμενων
ανατροπών που ανοίγουν μπροστά στα μάτια των παρόντων ζωντανά ταμπλό έτοιμα να
αποτυπώσουν το καθετί που ακούγεται σε εικόνα.
Η γλώσσα πάλλουσα με τους επιτονισμούς της, τα παραγλωσσικά κι εξωγλωσσικά
στοιχεία βλέπει μέσα στο άθωρο, το σώμα που συμμετέχει ενδυναμώνοντας τη ροή
της πλοκής μιλά με το δικό του τρόπο.
Η επιτομή της ανθρώπινης επικοινωνίας βάση μαζί κι εποικοδόμημα, που
συνθέτει το «μαζί» και φέρνει στο προσκήνιο του παρόντος αυτό που δεν μπορεί να
μοιραστεί αλλιώς, παρά μόνο ως κέρασμα από στόμα σε αυτί κι απ’ το αυτί στην
καρδιά σε μια διαδρομή αμφίδρομη.
Αν δεν υπάρχει αυτή η δυνατότητα να αναζητηθεί ο προφορικός δρόμος τότε το
storytime μπορεί να ακολουθήσει άλλο μονοπάτι. Η από κοινού ανάγνωση ενός
βιβλίου που περιέχει μια ενδιαφέρουσα πλοκή αποκτά τώρα ένα άλλο ειδικό βάρος.
Μια γωνιά του σαλονιού, αγκαλιά με μια κούπα ζεστό καφέ και σοκολάτα για τον
μικρό και το μεγάλο αντίστοιχα, το τραπέζι της οικείας κουζίνας ή το υπνοδωμάτιο
και η διάθεση να ξεχαστεί λίγο ο χρόνος που κολλάει από την παραμονή σε χώρους
αναγκαστικής κατανάλωσης.
Η επιλογή του βιβλίου αναφοράς μπορεί να αφεθεί στα παιδιά, για να υπάρχει
ένα εσωτερικό κίνητρο. Ο γονέας ή άλλος συγγενής γίνεται μέσο για να έρθει το
κείμενο στον αέρα, η γλώσσα όχημα για να μπει η συνείδηση στα βαθύτερα των
νοημάτων, να ανακαλύψει όσα κρύβονται κάτω από τις αναφερόμενες σχέσεις.
Η περιστασιακή διακοπή για κουβέντα και σχολιασμό των όσων εκτέθηκαν
ενδυναμώνει το ενδιαφέρον, δημιουργεί δεσμούς με τη διαδικασία και το όχημα,
όχι ως διαδικασία εξέτασης ή ελέγχου για όσα ακούστηκαν αλλά ως αφορμή για
ανατροφοδότηση.
Το κυριότερο είναι πως γεννά μοναδικές εμπειρίες ζωής αφού η από κοινού
προσέγγιση αποκτά ευεργετική επενέργεια με τη δημιουργία των οικογενειακών
στιγμών, σε μια εποχή περισσότερο από ποτέ αναγκαίες, που γονείς και παιδιά
συναντιούνται κάτω από συνθήκες προβληματικότητας. Η τοποθέτηση ερωτήσεων ή και
η αναφορά στην εικονογράφηση αν υπάρχει τέτοια στην έκδοση, βαθαίνει την εσωτερική
επεξεργασία δίνοντας στο παιδί μια ιδιαίτερη αξία.
Η οικοδόμηση της ανάγκης του «ανήκειν» περνά μέσα από την αναζήτηση κοινών
εμπειριών, τη σμίλευση της έννοιας της ασφάλειας μέσα από την οποία
αναπτύσσεται η θετική αυτοεκτίμηση. Σε μια εποχή μονοδιάστατης υπερτεχνολόγησης
η εμπιστοσύνη στον κόσμο του βιβλίου ανοίγει παράθυρα σε αμέτρητες προεκτάσεις.
Η από κοινού ανάγνωση αφορά και απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες της
παιδικότητας από 0-18 προτάσσοντας τη διαφοροποίηση στην επιλογή και τα θέματα.
Η λογοτεχνία μπορεί να αποτελέσει τον κύριο άξονα μέσα από την πληθώρα των
θεμάτων που διακονεί η πλούσια εκδοτική παραγωγή ανοίγοντας γέφυρες συνάντησης
των ηλικιών.
Η ώρα των ιστοριών, για να λες, να διαβάζεις, να μοιράζεσαι μπολιάζοντας το «μαζί»
..................................................................................................................
Νοέμβριος 2020
Ανακαλύπτοντας τα
δώρα των ιστοριών για το in.gr
Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι άνθρωποι
ανακαλύπτουν τον υπέροχο κόσμο της αφήγησης ιστοριών, όχι με τη μορφή ανάγνωσης
βιβλίων αλλά με ένα τρόπο παλιό που ευχαριστεί, διασκεδάζει, ταξιδεύει και μιλά
μέσα μας για αλήθειες. Η προφορική αφήγηση-εξιστόρηση-το να λέει κάποιος
ιστορίες- αφορά τη μετάδοση από στόμα σε στόμα, αφηγημάτων πραγματικών ή
φανταστικών, μέσα στις παρέες. Είναι ένας δρόμος, χιλιοπερπατημένος, που τους
συμπεριλαμβάνει όλους χωρίς διακρίσεις. Οι προφορικοί παραμυθάδες επαγγελματίες
και μη, μοιράζονται τις ιστορίες που αγαπούν ή επιλέγουν για κάποιο σκοπό ή μια
αφορμή. Τούτο το μοίρασμα, κέρασμα από καρδιάς, δημιουργεί μια εξαιρετική
εμπειρία ζωής με όχημα την ανθρώπινη φωνή, εκεί που άκρη δε γνωρίζει η
φαντασία. Σήμερα η αναζήτηση ευκαιριών για αφήγηση μπορεί να ξεκινήσει από την
οικογένεια, αφού σίγουρα βοηθά την ενίσχυση των δεσμών που φέρνει τα μέλη μιας
κοινότητας να βαθύνουν τη σχέση τους. Οι ιστορίες βρίσκονται κρυμμένες παντού
ολόγυρά μας, αρκεί να τις ψάξουμε. Ιστορίες κρύβονται στα σπίτια που μας
φιλοξενούν, στα πρόσωπα που μας περιτριγυρίζουν, στα παπούτσια που φοράμε, στα
οικογενειακά κειμήλια που φυλάμε, στις φωτογραφίες, στα καθημερινά αντικείμενα
του σπιτιού αλλά και στα μέλη μιας οικογένειας. Δεν υπάρχει πιο διασκεδαστική,
ενδιαφέρουσα δραστηριότητα από το να αφηγηθεί ένας γονιός μια κρυμμένη ιστορία.
Πώς αγοράστηκε το σπίτι που κατοικεί, τις περιπέτειες των παππούδων σαν ήρθαν στη μεγάλη πόλη για
καλύτερη τύχη, πώς γνωρίστηκαν οι γονείς των παιδιών, ποια τα πρόσωπα στις
ασπρόμαυρες φωτογραφίες κλπ.
Η οικειότητα και η ειλικρίνεια στην αφήγηση, το άγνωστο
πλαίσιο, η αποκάλυψη «μυστικών», ο οραματισμός του λόγου, βοηθά να γνωρίσουν τα
παιδιά πλευρές του σύμπαντος ενός στενότερου ή ευρύτερου πυρήνα της οικογένειας,
προκαλεί και δυναμώνει τη συγκέντρωση προσοχής, προωθεί την ερευνητική διάθεση,
πλουτίζει το λόγο, φτιάχνει σχέσεις
Ο Δημήτρης Β. Προύσαλης είναι δάσκαλος και παραμυθάς, Υπ. Δρ
ΕΚΠΑ στη Λαογραφία. Έχει εκδώσει 18 βιβλία με λαΪκό παραμυθολογικό υλικό.
Διατηρεί το ιστολόγιο «Στων Παραμυθιών τα Σταυροδρόμια». Το «Παραμύθια λαϊκά για να σώσουμε το Μεγάλο
μας Σπίτι: ιστορίες οικολογικής ευαισθητοποίησης» αναμένεται να
κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις ΕΥΜΑΡΟΣ
................................................................................................................................
Μάιος 2020
Λογοτεχνία ενάντια σε δύσκολους καιρούς
ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΕΥΜΑΡΟΥ ΓΡΑΦΟΥΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΤΗΣ ΚΑΡΑΝΤΙΝΑΣ
Ο Κότσυφας που έφερε την Άνοιξη
Δεν ήξερα αν ήταν ένα παιχνίδι των αισθήσεων ή αν
γεννήθηκε από το γινάτι μιας γεννοβόλας φαντασίας. Σίγουρα πάντως βάφτισε με
ένα ευχάριστο ξάφνιασμα τα χρώματα κείνου του ανοιξιάτικου ηλιοβασιλέματος. Αν
ήταν παραγωγή της τέχνης, θα μπορούσε να ονομαστεί «Ήχος και Φως», κόκκινο το
φόντο που απλωνόταν μπροστά στα μάτια μου και ήχος ζωντανός από αυτούς, που
σίγουρα μπορεί προκλητικά να θορυβήσουν τα αυτιστικά αυτιά ανθρώπων που
στριμώχνονται στις πόλεις.
Σηκώθηκα και έψαξα να βρω από πού ακουγόταν τούτη η φωνή. Δυνατή, ξεκάθαρη,
διαπεραστική με μια επαναληπτική διάθεση που την αναζητούσες στο χώρο και στο
χρόνο, φωνή ταυτότητα. Ήταν η πρώτη φορά, τέτοια εμπειρία δεν την ξανά ’χα
μέχρι τότε. Ή μήπως όχι; Στο μυαλό μου γύρισε μια εικόνα χρόνια πριν, σαν
δούλευα στον Ταύρο, Ήταν χειμώνας κανονικός χωρίς εκπτώσεις και καμώματα, σαν
τούτους τους τσουρούτικους που μας κερνούν συλλογισμούς τα τελευταία χρόνια. Το
κρύο σκληρό κι αλήτικο, οι ανάσες να απομένουν γραμμένες στον αέρα, το
θερμόμετρο υπό. Μια ξαφνική έξοδο στην αυλή με έφερε να κοιτάζω εκστατικά μπρος
στο παγωμένο κτίριο της γνώσης. Πάγος έξω, πάγος κι από μέσα. Ο ουρανός είχε
αρχίσει ώρα πολλή να κεντάει τον αέρα μ’ αυτόν τον ιδιότυπο μονόχρωμο πόλεμο
των νιφάδων του χιονιού. Τότε ήταν που πήδησε από τις πλάκες της αυλής και
βολεύτηκε μέσα σ’ ένα θάμνο παραδίπλα κι από κει δεν ξεμύτισε. Θυμάμαι όμως την
«αυθάδειά» του να χαλά το λευκό σκηνικό με ένα κουστούμι μαύρο που φορούσε αλλά
και το θράσος του, να βρίσκεται τόσο κοντά στον μεγαλύτερο εχθρό του, δίπλα
δίπλα με την πολλαπλή προσδοκία των προβολών, περίπου τριακόσιες από δαύτες
μαζεμένες. «Μήτσο, δε θα με πιστέψεις, αλλά στην πίσω είσοδο της αυλής του
σχολείου, κρύβεται μέσα στο θάμνο μας ένας κότσυφας!» λέω του συναδέλφου που
είχαμε εκ παραλλήλου κενό την ίδια ώρα κείνης της μέρας.
Από τότε πέρασαν πάνω από δεκαπέντε χρόνια, μέχρι την περασμένη άνοιξη. Το μάτι
μου προσπάθησε να συντονιστεί με τ’ αυτί μου, αναζητώντας κείνη τη μορφή που
είχα αντικρίσει κάποτε να χάνεται βιαστικά μέσα στο σχολικό θάμνο. Δύσκολο να
ξεχωρίζεις ένα μαύρο κορμί ανάμεσα σε ένα δάσος από κεραίες, να αγκυλώνουν τον
αέρα των γειτονιών μέχρι εκεί που σβήνει ο ορίζοντας. «Μα τι γυρεύει σε τούτη
τη ζούγκλα; Πού να φωλιάζει το κορμί του τα βράδια; Αναζητά άραγε το ταίρι του
ή χάθηκε κι άρχισε να «λαλεί» και λαλεί από τη μοναξιά; Ζαλίστηκε απ’ το
τσιμέντο ή στάθηκε τυχαία στα μέρη μας να πάρει μιαν ανάσα;» Τις επόμενες μέρες
εμφανιζόταν σταθερά τα απογεύματα, για να διώξει τα αποπροσανατολιστικά
σκιρτήματα του τυχαίου. Τότε θυμήθηκα μια συστάδα από κάτι δέντρα στη γωνιά του
τετραγώνου μας. Από το μπαλκόνι μας στον πέμπτο, μπορούσες να βλέπεις τη σκεπή
του παλιού κινηματογράφου Cine ΑΛΜΑ, με είσοδο από Πιπίνου, μια θάλασσα
σκουριάς που ακολουθούσε τη βασανιστική μοίρα μιας παρακμής αναπότρεπτης. Στην
απροσδιόριστη πίσω εσωτερική αυλή του σινεμά, κάμποσα δέντρα μπορεί να του
πρόσφεραν, του κότσυφα, μια διέξοδο διαμονής. Η «επίσκεψη» κράτησε όχι
περισσότερο από μια βδομάδα καθημερινών απογευματινών ηχητικών
παραστάσεων-μονόλογων του one bird show-κατά το one man show, με κάτι μοναδικά
σόλο διασάλευσης της μελωδικής μετριότητας-αφωνίας των συνήθως οικείων παρεπιδημούντων
του αστικού ιστού της πόλης, ήτοι περιστεριών, δεκαοχτούρων και σπουργιτιών.
Ύστερα χάθηκε δίχως να τον αναζητήσει κανείς, όπως κανένας δεν τον περίμενε να
φανεί…
Το περσινό καλοκαίρι κύλησε γρήγορα μέσα στον ορυμαγδό των προγραμματισμών και
των υποχρεώσεων που δημιουργούν προκλήσεις, απαιτούν εμπνεύσεις, δρομολογούν
δραστηριότητες και προετοιμάζουν συναντήσεις ατομικές και συλλογικές.
Οι ταράτσες απόμειναν άδειες από πουλιά και οι μήνες από μέρες. Το φθινόπωρο
ήρθε με πολλές δόσεις εποχιακής κανονικότητας, για να αδράξει καινούργιες
περιόδους ετεροχρονισμένων ενάρξεων, και το έμπα του χειμώνα να υποδεχτεί το
κλείσιμο του 19, με τα 2/3 του παραδομένα σε νέα ξεκινήματα.
Μα η άνοιξη που ακολούθησε ασθμαίνουσα δεν επιβεβαίωσε την ευχετική επενέργεια
των γουριών του έτους. Το δίσεκτο 20 έθρεψε τις λαϊκές υπόνοιες για ένα
ιδιότυπο ξέσπασμα ειδήσεων συμφοράς, στράφι πήγε η πραγματολογική επένδυση στην
αναδυόμενη-κατά παραγγελία-θετικότητα του μέλλοντος. Κι αυτός ο Μάρτης, γνωστός
θιασώτης συμπεριφορικών ανισορροπιών, ο κατά παράδοση κεραστής καιρικών
κλαυσίγελων άφησε άφωνους φίλους κι εχθρούς. Παρελάσεις θανάτου μπόλιασαν τη
βεβαιότητα καθημερινών αβεβαιοτήτων στο κακοστημένο γαϊτανάκι της εν εξελίξει
ανασφάλειας. Κι ο Απρίλης, μασκοφόρος, κατά συρροή αρνητής των δια ζώσης επαφών
ζήλεψε τις κακοτροπιές του αδερφού του και ξιπάστηκε σε ένα πογκρόμ αρνήσεων
της ζωής…
Κι ήρθε κείνο το πρωινό. Πριν καλά καλά ξημερώσει, μια φωνή, γνωστή από παλιά,
από το ίδιο σόι των μαυροφορεμένων τροβαδούρων, σκόρπισε τα σκοτάδια μιας
επανάληψης που υπονόμευε το κάλεσμα της μέρας. Μα σαν ξεμύτιζε ο ήλιος, η φωνή
έσβηνε μέσα στη μέρα που αχνοφαινόταν να προβάλλει. Το πρωινό αμήχανα κυλούσε
να εκμαιεύσει μαντάτα ανατροπών, μα ξάφνου το απόγευμα και πάλι, η ίδια φωνή
έσκιζε τη μονοτονία μιας άβολης αποδοχής αναμενόμενων θυμάτων. Το μάτι
ακολούθησε την άδηλη πορεία αναζήτησης κι η γνωστή φιγούρα φάνηκε αμυδρά, να
κρύβεται στο βάθος, ανάμεσα σε μια θάλασσα από μέταλλα, να καταθέτει ξανά
ασματικούς μονόδρομούς ελπίδας. Ο κότσυφας, λεύτερος να τραγουδά σε έγκλειστους
εξαρτημένους των δελτίων, τραγούδια μιας Άνοιξης ακυρωμένης, που ονειρεύτηκε
αλλιώτικη ροή υποδοχής από τον κόσμο. Σε πείσμα των καιρών που δεν ευνοούν
διαθέσεις φωτεινότητας, τούτος ο αυτόκλητος υπερασπιστής των θέλγητρων της ζωής
καταθέτει τραγουδώντας νέα σχέδια διαφυγής από το επιβαλλόμενο γκρίζο του
περίγυρου.
Μα τούτος ο κότσυφας, κι ας μη μοιάζει διόλου του λόγου του για κούκος, θα
φέρει ξανά με το τραγούδι του το λίγωμα της Άνοιξης, κι αν τούτη η Άνοιξη
θυμάται με λαχτάρα τις περασμένες τις χρονιές, θα ’ρθει κι η δική της ώρα να
γιορτάσει, θα το δεις…
ΥΓ Από τις εκδόσεις Εύμαρος κυκλοφορεί το βιβλίο του
Δημήτρη Προύσαλη «Παραμύθια λαϊκά ενάντια σε δύσκολους καιρούς. Παραμύθια για
να συλλογάσαι, να ελπίζεις και να πράττεις»
ΥΓ2 Οι εκδόσεις Εύμαρος σε μια προσπάθεια να στείλουν
ένα μήνυμα αισιοδοξίας και ελπίδας πως η ζωή -και η λογοτεχνία- συνεχίζονται,
ζήτησαν από τους συγγραφείς τους να γράψουν ένα κείμενο για τις μέρες που
ζούμε.
Κάθε μέρα θα δημοσιεύουμε ένα κείμενο, με τη σειρά που τα παραλαμβάνουμε. Στη
σελίδα των εκδόσεων θα είναι αναρτημένα όλα τα κείμενα που έχουν προηγηθεί.
Μετά τον Βασίλη Αναγνωστόπουλο, τον Δημήτρη Κουκουλά, τη Ζωή Κατσιαμπούρα, τη
Γιώτα Αναγνώστου, τη Λίζα Διονυσιάδου, την Ελένη Λιντζαροπούλου, τον Αλέξανδρο
Βαναργιώτη, την Ειρήνη Προκοπίου, την Ειρήνη Δερμιτζάκη, τον Θοδωρή Τσάτσο, τη
Μαρώ Τριανταφύλλου, τη Λιάνα Ανδρεοπούλη, τον Γιώργο Μπουγελέκα , τον Μανόλη
Κατεινά, τον Κώστα Γιαννόπουλο, τη Γεωργία Δρακάκη, τον Στάθη Βλαχάκο, την
Αντωνία Ζεβόλη-Νταουντάκη, τον Τάσο Βασιλείου, την Ελένη Νανοπούλου, τη Ναταλία
Δεδουσοπούλου, τον Νεοκλή Δημόπουλο, την Ελένη Κολέθρα, τη Μαίρη Κακολύρη, τον
Γιώργο Δρόσο, τον Λέανδρο Πολενάκη, τη Μαρία Τζαρδή, τον Κώστα Ποντικόπουλο,
τον Νίκο Χαρτοματσίδη, τον Γιώργο Κοντόπουλο, τη Σωσώ Μακρή, την Ευμορφίλη
Καρκαλέτσου, τη Χριστίνα Ιωάννου, τη Μαριάννα Παπουτσοπούλου, την Ζαχαρούλα
Δημητράκου, την Ευρυδίκη Τρισόν, τη Μαρία Χασιώτη και τον Ιωάννη Κουτεντάκη τη
σκυτάλη παίρνει ο Δημήτρης Προύσαλης.
..........................................................................................
Μάιος 2020
Άρθρο στην εφημερίδα "Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ" του Βόλου 31/5/2020
Οι Θρύλοι για την Άλωση της Πόλης
Οι παραδόσεις ή θρύλοι (legend) είναι οι
φανταστικές διηγήσεις που πλάθει ο λαός με βάση τις δοξασίες του για ορισμένους
τόπους, φυσικά φαινόμενα και όντα ανθρώπινα ή εξωπραγματικά και τις οποίες
πιστεύει για αληθινές. Ορίζουν ένα είδος άτυπης αιτιολόγησης για να πάρει
υπόσταση και να εκκοσμικευτεί ο τρόπος της σκέψης του στον κόσμο που τον
περιβάλλει, λειτουργώντας ουσιαστικά ως υλικό προσωποποίησής του, μια θεμελιώδη
ιδιότητα της ανθρώπινης ψυχής. Ονομάζονται παραδόσεις γιατί έχουν τον χαρακτήρα
της κληρονομημένης ιστορίας ή ερμηνείας ενός φαινομένου και δεν πρέπει να
συγχέονται με τις παραδόσεις υπό την έννοια των εθιμικών εκδηλώσεων. Οι
παραδόσεις επιχωριάζουν ενδημικά και διαμορφώνουν θα λέγαμε μια εθνική
ιδιοτυπία και μια θεματική οικοτυπία ενώ το περιεχόμενό τους χαρακτηρίζεται μια
ιδιαίτερη ταυτότητα και μια τοπικιστική μοναδικότητα.
Οι Θρύλοι, ως ιδιαίτερη κατηγορία των Παραδόσεων, αποτελούν τη φαντασιακή
πρόσληψη, αντανάκλαση και προσέγγιση πραγματικών ιστορικών γεγονότων, προσώπων,
μνημείων, κ.ά. μέσα όμως από το πώς ο λαός τα εξέλαβε και εκφράστηκε
μυθοπλαστικά γι’ αυτά. Πολλές φορές η λαϊκή φαντασία που χρωματίζεται έντονα
από τον ιδιαίτερο ψυχισμό του ανώνυμου δημιουργού μιας αφήγησης, υπονομεύει την
ιστορική αλήθεια των γεγονότων τοπικών ή πανελληνίων και άλλες τα παραποιεί
δημιουργώντας υπερβολές ή παραμορφώσεις, λειτουργώντας στο πλαίσιο των
χαρακτηριστικών της λαϊκής μυθοπλασίας.
Ο Νικόλαος Γ. Πολίτης «πατέρας» της
ελληνικής λαογραφίας ανάμεσα στις 39 κατηγορίες των 1013 Παραδόσεων που εξέδωσε
σε δίτομο έργο το 1904, συμπεριέλαβε και τα αφηγήματα που αφορούσαν στην Πόλη
και την Αγια-Σοφιά. Στη συγκεκριμένη ενότητα εντάσσονται ιστορίες που
χωρίζονται άτυπα σε τέσσερεις θεματικές α) παραδόσεις γενικές για την Πόλη, β)
παραδόσεις για την Αγια-Σοφιά, γ) Θρύλοι για την Άλωση της Πόλης δ) παραδόσεις
μετά την Άλωση που σχετίζονται με την προσδοκία επανάκτησής της
Κωνσταντινούπολης, ενώ σχετικά αφηγήματα καταγράφονται αργότερα και στην
περίοδο μετά την έκδοση του προαναφερόμενου έργου μέχρι και τον 21ο αιώνα από
όλο τον ελληνόφωνο χώρο (Ανατολική και Δυτική Θράκη, Μακεδονία, Θεσσαλία,
πρόσφυγες Πόντου και Καππαδοκίας, Πελοπόννησος, Επτάνησα, Δωδεκάνησα, Κρήτη).
Αν μελετήσει κανείς ιδιαίτερα τη
θεματική των Θρύλων της Άλωσης θα παρατηρήσει την αναφορά: α) στα τεκταινόμενα
γεγονότα πριν την ολοκληρωτική Άλωση, (βλ. Το βύθισμα της Αγίας Τράπεζας της
Αγίας Σοφίας στη θάλασσα του Μαρμαρά, την τιμωρία του Παλαιολόγου που
αμφισβήτησε τη θεϊκή βοήθεια και αρνείται το ξύλινο σπαθί που στέλνεται με
άγγελο – το σπαθί δίνεται στον Μωάμεθ που καταλαμβάνει την Πόλη – βλ.
Κερκόπορτα – στον θάνατο του Παλαιολόγου και το μαρμάρωμά του από άγγελο Κυρίου
και η απόκρυψή του από τους Τούρκους
β) Στα γεγονότα που συμβαίνουν εντός του
ναού, (βλ. η λειτουργία που διακόπηκε από την κατάκτηση και το μαρμάρωμα των
συμμετεχόντων ιερέων, η απόπειρα καταστροφής των εικόνων) γ) στο στοιχείο του
μη πιστευτού της είδησης του γεγονότος με την αμφισβήτησή του και την επίκληση
της επιβεβαίωσης από διαφορετικά πρόσωπα-(βλ. τα μισοτηγανισμένα ψάρια που θα
αποτηγανιστούν όταν θα έρθει η ώρα της επανάκτησης) δ) την αντίδραση του ναού
στην «αιχμαλωσία» αφού τα πάντα τρέμουν μέχρι να λευτερωθεί, ε) αναφορές στην
αποστασιοποιημένη χρονικά περίοδο μετά την Άλωση, όπου συμβαίνουν παράξενα και
θαυμαστά γεγονότα γύρω από τον ναό ή μέσα σ’ αυτόν αλλά εν κρυπτώ, με αφορμή το
Πάσχα (βλ. Τα τσόφλια των κόκκινων αυγών στο προαύλιο της Αγιά-Σοφιάς κάθε Μ.
Πέμπτη, η αναφορά σε ανθρώπους που παγιδεύτηκαν άθελά τους σε παραμονή για ένα
χρόνο σε κρύπτη μυστική εντός του ναού ενισχύοντας τη μεταφυσική δύναμη που
κρύβει), στ) οι ιστορίες σχετικά με τον μυστικό χώρο ταφής του Κ. Παλαιολόγου
και η διαχείριση του γεγονότος από χριστιανούς και Τούρκους, και ζ) οι
αφηγήσεις για την αναμονή της κατάλληλης ώρας επανάκτησης της Κωνσταντινούπολης
και η αιματηρή επιτέλεσή της από τους Έλληνες ή την εμπλοκή πολλών ξένων εθνών,
όπου αναφέρονται ανιστορικά ο Ιωάννης ο Ευαγγελιστής, ο Ιωάννης Παλαιολόγος, ο
Κων. Παλαιολόγος ως εξαδάκτυλος μελλοντικός πορθητής.
Οι ιστορίες αυτές αποτελούν την έκφραση
της λαϊκής μυθοπλασίας, η οποία προσπάθησε να «αποδεχτεί» την ιδέα της απώλειας
μιας πόλης-σύμβολο, που αποτέλεσε για περισσότερα από χίλια χρόνια το κέντρο
αναφοράς και πολιτισμού ως πρωτεύουσα της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η πολυεθνική
και συνθετική βυζαντινή αυτοκρατορία με πολλούς αυτοκράτορες μη ελληνικής
καταγωγής, ενοποιήθηκε κάτω από την επικράτηση του χριστιανισμού, τη σταδιακή
καθιέρωση της ελληνικής γλώσσας και τη διοικητική και νομοθετική ενοποίηση. Η
Κωνσταντινούπολη γνώρισε πολλούς επίδοξους κατακτητές να στέκονται μπροστά στα
τείχη της προσδοκώντας την άλωσή της. Χειρότεροι όλων αποδείχτηκαν οι
ομόθρησκοι σταυροφόροι της δύσης που έδειξαν το πραγματικό τους πρόσωπο στα
1204 όταν κατέλαβαν την πόλη του Κωνσταντίνου και προέβησαν σε ένα πρωτοφανές
πλιάτσικο αρχαιοτήτων και αρπαγή έργων τέχνης. Η βυζαντινή αυτοκρατορία
ακολούθησε τη μοίρα που έχουν όλες οι μεγάλες αυτοκρατορίες και παλιοί
πολιτισμοί, την παρακμή. Αυτό που χάνεται στα 1453 δεν είναι παρά το
απομεινάρι-σαν κακόγουστο αστείο- μιας παλιάς αυτοκρατορίας που περιορίζεται
πια σε μια πολύ μικρή εδαφική έκταση γύρω από το Βόσπορο, όταν όλα τα άλλα
εδάφη έχουν χαθεί κι ο Μωάμεθ («Ο Πορθητής») καταλαμβάνει το φάντασμα μιας
πόλης που κάποτε ήταν κάτι άλλο, αλλά παρόλη την παρακμή εξακολουθεί να ασκεί
τη γοητεία του ποθητού επάθλου. Ο λαός πιθανά θρηνεί διαχρονικά όχι την ίδια
την Πόλη που αλώθηκε, αλλά την ιδέα μιας πόλης-συμβόλου που χάνεται οριστικά
και αμετάκλητα και ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο προκαλεί συλλογική θλίψη. Πλάθει
φανταστικές ιστορίες για τούτο που δεν μπορεί κανείς να αποδεχτεί ως
τετελεσμένο, γιατί αποτέλεσε τον αποδέκτη των συλλογικών προβολών ως κοινός
τόπος επιθυμίας. Είναι μια πόλη θρύλος που αποτέλεσε τόπο προσκλητικό για τον
ελληνόφωνο κόσμο ο οποίος αναζήτησε καλύτερη τύχη επαγγελματικά στην περίοδο
της Τουρκοκρατίας. Υπήρξε τόπος γενέθλιος οικογενειακών ριζών με βάθος μέσα
στον χρόνο, εξακολουθεί να συνδέεται θρησκευτικά μέσω του Πατριαρχείου με τον
ελληνισμό όπου γης και αποτελεί ιστορικά την πατρίδα των βασανισμένων Ρωμιών
της Πόλης από τις σύγχρονες τουρκικές κυβερνήσεις και νόστος των απελαθέντων
επίσημα ή άτυπα σε τρεις τουλάχιστον περιόδους (1955, 1965, 1974) μετά τη
Μικρασιατική Καταστροφή του 1922.
Για να μπορέσει κάποιος να σταθεί
ισότιμα στον διάλογο επικοινωνίας και ανταμώματος με τους «άλλους», σε έναν
πολυπολιτισμικό κόσμο που αλλάζει δημιουργώντας νέες πραγματικότητες, πρέπει
κατά την ταπεινή μας άποψη να γνωρίζει τις ρίζες του και τη διαδρομή του λαού
του στον χρόνο, άσχετα αν συμφωνεί ή διαφωνεί ή πώς στέκεται τελικά απέναντι
στα ιστορικά γεγονότα, τα οποία ούτως ή άλλως έχουν πολλές προσεγγίσεις,
οπτικές, αλήθειες και ερμηνείες. Η οικειοποίηση ή μονοπώληση χρήσης κομβικών
ιστορικών γεγονότων από σκοταδιστικούς ή μη κύκλους ποικίλων ιδεολογισμών από
τη μια, ή η μόνιμη απαξίωση διαχρονικά από άλλους κινούμενους αντιθετικούς,
αμβλύνει και αδικεί την πραγματική διάσταση των γεγονότων αδυνατίζοντας την
ιστορική μνήμη που οφείλει να ελέγχεται, να διορθώνεται, να εμπλουτίζεται, να
επανασυγκροτείται.
Σε εποχές αντιδραστικών θεωρήσεων της «οικουμενικότητας» του κόσμου που περνούν μέσα από ποικιλόμορφες διαδικασίες αποταυτοτητοποίησης των λαών, η γνώση του λαού σου μέσα-και-από τα προφορικά του δημιουργήματα-αντανακλάσεις της πνευματικότητάς του είναι απαραίτητη. Επιτρέπει να γνωρίζει κάποιος τον τόπο του καλύτερα, να συνδέεται μέσω των ιστοριών με τον χώρο μέσα στον χρόνο, να αγαπά τη γη που τον μεγάλωσε κυριολεκτικά ή μεταφορικά περισσότερο, και να της προσδίδει την πρέπουσα αξία. Είναι η ανάγκη για την ιχνηλάτηση της ιδιαιτερότητας του τοπικού σε αναζήτηση της συνάντησης με το διεθνικό, στο πλαίσιο αλληλοεπιδραστικού διαλόγου και ισότιμης συνύπαρξης.
Μάρτιος 2020
Το παρόν βιβλίο του
πολυγραφότατου καθηγητή Βασίλη Δ. Αναγνωστόπουλου αποτελεί μια ακόμη πολύτιμη
πολυπρισματική προσέγγιση-συμβολή του αναφερόμενου επιστήμονα και συγγραφέα
στον ανεξάντλητο πλούτο της λαϊκής λογοτεχνίας, καθώς μέσα από τις είκοσι
τέσσερις μικρές σπουδές που παραθέτει, αναδύεται μια πολύπτυχη δέσμη θεμάτων
που έχουν ως άξονα το δημοτικό τραγούδι και μια -αναμφισβήτητου ενδιαφέροντος-
απίστευτης έκτασης αναφορά αλλά και συσχετίσεις, προβολές, αντανακλάσεις,
συναντήσεις, εμβαθύνσεις με κεντρικό συντελεστή-πρωταγωνιστή το δημοτικό
τραγούδι.
Δημιουργείται
με το υλικό αυτό-της άυλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς-ένας διάλογος
πνευματικής συνέχειας αλλά και μπολιάσματος αναστοχαστικού για το πεδίο
και το μέσο έκφρασης του λαϊκού στοιχείου, μέσα από την ανάγκη διάσωσης του λόγου, της
προφορικής κοινωνικότητας-όπως αναφέρει ο Βασίλης Δ. Αναγνωστόπουλος-σε μια
εποχή που ο έντυπος λόγος υποχωρεί μπροστά στην αναδυόμενη απειλητική εξάπλωση
του αντίστοιχου ηλεκτρονικού.
Το
συγκεκριμένο υλικό αποτελεί μια αναγκαία και ικανή βάση-εφαλτήριο αφού
προσκαλεί και συνάμα προκαλεί τους νέους επιστήμονες και μελετητές αλλά και το
φιλομαθές υποψιασμένο βιβλιόφιλο κοινό, να ανοίξουν καινούργιους δρόμους
διαλόγου ενασχόλησης και εμβάθυνσης, με
τις όποιες πλευρές του αντικειμένου λειτουργήσουν προσκλητικά για ερευνητικές
διαδρομές.
Η
δική μου ιδιαίτερη κινητικότητα που συνδέεται με τα λαϊκά παραμύθια και την
αφήγησή τους, με φέρνει απόψε να μην αντισταθώ σε μια ιδιαίτερη σπουδή που
συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίο και η οποία
σχετίζεται με έναν νεολογισμό που
εισάγει ο καθηγητής Βασίλης Δ. Αναγνωστόπουλος, στο δέκατο κεφάλαιο της
παρούσας έκδοσης. Πρόκειται για τα «παραμυθοτράγουδα», δηλαδή μια μορφή μικτής
αφήγησης-υπόστασης τόσο πεζής όσο και έμμετρης.
Τα
λαϊκά παραμύθια του κόσμου, ένας κοινός τόπος συνάντησης των ειδών (παραμύθι
και αισώπειος μύθος, παραμύθι και μυθολογία, παραμύθι και λαϊκή παράδοση,
παραμύθι και παροιμία, παραμύθι και συναξάρια, παραμύθι και λόγια λογοτεχνία)
γίνονται χαρμάνι νέων αφηγηματικών συνομιλιών που επηρεάζονται από την
προσωπικότητα του αφηγητή αλλά και τις ιδιαίτερες συνθήκες του πλαισίου οι οποίες
συνδιαμορφώνουν την ιστορία. Φαίνεται πως μπορούν να μετασχηματίζονται σε πεδίο
βάσης, όπου το δημοτικό τραγούδι απεκδύεται τα αυστηρά τεχνικά του
χαρακτηριστικά- μέτρο, ομοιοκαταληξία, ρυθμό-και ενδύεται τα ρούχα μιας
απελευθερωτικής προφορικότητας χωρίς όμως να απολέσει κεντρικά στοιχεία της
πρότερης μορφής ύπαρξής του.
Στο
προκείμενο αναφέρομαι στην περίπτωση του πασίγνωστου και δημοφιλούς δημοτικού
τραγουδιού «Του νεκρού αδερφού», με τις περισσότερες από 300 παραλλαγές του
στον ελληνόφωνο χώρο και με σημαντική παρουσία σε όλον το χώρο τη
Βαλκανικής, που το θέμα του, απόλυτα
τραγικό, συγκλόνισε το λαϊκό στοιχείο, ώστε να τροποποιήσει μεταστατικά τη
μορφή του-άραγε κάτω από ποιες συνθήκες και ανάγκες-και από έμμετρο αφηγηματικό
τραγούδι-παραλογή, μέσω ενός ιδιότυπου δανεισμού και απόδοσης, να παρουσιαστεί
ως προφορικό αφήγημα. Φαίνεται πως-μπορούμε να εικάσουμε-ο λαός είχε την ανάγκη
να καταγίνεται με θέματα τραγικά, πιθανά στη λογική πως «υπάρχουν και
χειρότερα», ώστε να μπορεί να υπομένει την αδήριτη πραγματικότητα της -οικείας
του-καθημερινής αδιέξοδης ζήσης, ή μήπως, για να πάρει κουράγιο από όμορης
τραγικότητας γεγονότα και να θεωρήσει πως η δική του ζωή παρουσιάζει
παράλληλα, άρα δεν είναι μόνος του
απέναντι στα αβάσταχτα;
Το
φαινόμενο της μετασχηματιστικής μορφής σε παραμυθιακή υπόσταση παρουσιάζεται
και σε άλλες συναντήσεις δημοτικών τραγουδιών με διάθεση υιοθέτησης μορφών
παραμυθιακών. Τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν η περίπτωση του δημοτικού
τραγουδιού «Του γεφυριού της Άρτας»[1],
το δημοτικό τραγούδι του Αϊ Γιώργη (βλ. το παραμύθι του δρακοκτόνου ήρωα Αγίου
Γεωργίου, παραμυθιακός τύπος ATU
300 στον ελληνικό Κατάλογο Ταξινόμησης των παραμυθιών[2])
και το δημοτικό τραγούδι «Η μάνα η φόνισσα» με τον κατεξοχήν παραμυθιακό τύπο
ΑΤU
720[3]
(«Η μάνα μου μ’ έσφαξε, ο πατέρας μου μ’ έφαγε).
Στο
σχετικό δέκατο κεφάλαιο του παρόντος παρουσιαζόμενου βιβλίου «Το δημοτικό
τραγούδι. Όψεις και Απόψεις» του καθηγητή Β. Δ. Αναγνωστόπουλου αναφέρονται
τρεις παραλλαγές σε πεζή μορφή του τραγουδιού «Του νεκρού αδερφού» ως παραμύθι[4],
που συμπεριλαμβάνονται στη δίτομη συλλογή του, «Λαϊκά παραμύθια της Θεσσαλίας»[5]. Η
συγκεκριμένη έκδοση αποτελεί τη δεύτερη μεγαλύτερη σε αριθμό παραμυθιών στα
ελληνικά εκδοτικά χρονικά του ελληνόφωνου χώρου-272 ιστορίες συνολικά στον
πρώτο τόμο και 83 παραλλαγές τους στο δεύτερο τόμο σε μία μόνο έκδοση, έναντι
283 παραμυθιών της δίτομης συλλογής
«Ελληνικά λαϊκά παραμύθια» του Κ. Καφαντάρη[6].
Όμως καθίσταται πρώτη και μοναδική στο είδος της, αφού το συγκεντρωμένο υλικό
αποτελεί προϊόν πρωτότυπης καταγραφής από ένα γεωγραφικό διαμέρισμα και όχι
σταχυολογημένο υλικό από ήδη προϋπάρχουσες έντυπες πηγές-δίχως αυτό να μειώνει
τη συμβολή του Κ. Καφαντάρη. Ταυτόχρονα η συλλογή των λαϊκών παραμυθιών της
Θεσσαλίας αναδεικνύεται και ως πολύτιμη
προσπάθεια πολυπρόσωπης συντονισμένης δραστηριότητας κάτω από την επιστημονική
εποπτεία και καθοδήγηση ενός πανεπιστημιακού, του ειδικού βάρους του Β. Δ.
Αναγνωστόπουλου.
Αν
κανείς εξετάσει τις τρεις θεσσαλικές παραλλαγές-η μία από βλαχόφωνους ¨Έλληνες[7]-οι
οποίες στην παρούσα έκδοση προσεγγίζονται με ματιά φιλολογική, θα διαπιστώσει
την αναγεννητική μετάσταση στην κεντρική υπόθεση παραμυθιακής μορφής, όπου
παρατηρούνται λειτουργίες που συναντώνται σε παραμυθιακές αφηγήσεις όπως:
-Η λειτουργία-μορφή της
παραλλαγής, όπου ο λαϊκός αφηγητής περνά την υπόθεση μέσα από το δικό του
προσωπικό φίλτρο, κρατά τον κεντρικό πυρήνα της και διαφοροποιεί τον τίτλο, πχ
Η Ξενιτεμένη κόρη, Η Αρετή κι ο Κωνσταντής, Του νεκρού αδερφού.
-Η χρήση της
εισαγωγής-έναρξης της αφήγησης στα λαϊκά παραμύθια «Ήταν μια φορά κι έναν
καιρό…»
-Το κτίσιμο της
αφήγησης γύρω από μερικές διαφοροποιήσεις
στοιχείων της υπόθεσης πχ η αναφορά στην υπόσταση της οικογένειας («Μια
μάνα είχε μια κόρη με εννιά αδέρφια και δώδεκα ξαδέρφια»-α παραλλαγή) και την
επαγγελματική ενασχόληση των μελών της («Ήταν πλούσιος άνθρωπος. Είχαν
χωράφια»-γ παραλλαγή) η συνάντηση στα ξένα των δύο αδερφιών Αρετής και
Κωνσταντίνου, η προσθήκη ιδιαίτερων στοιχείων («Ντύνεται ζητιάνα η Ευδοκιά»- β
παραλλαγή), το στοιχείο του αργαλειού και της αναγνώριση- α και γ παραλλαγή-τα
τελευταία δύο θυμίζουν την Οδύσσεια.
-Η προσαρμογή-αλλαγή
των ονομάτων των πρωταγωνιστών (Ευδοκία, α παραλλαγή-Αυδόκω-Κώστας γ παραλλαγή)
-Η ύπαρξη της πλοκής
που δεν διαφοροποιείται από το δημοτικό τραγούδι αφού αναφέρονται: α) η
εισαγωγή στο θέμα, β) Ο γάμος της Αρετής κι η υπόσχεση του Κωνσταντή στη μάνα
του, γ) Η κατάρα της μάνας δ) η μετάβαση στα ξένα, ε) Το ταξίδι της επιστροφής
και η αντίδραση της φύσης μέσω των σχολίων που κάνουν τα πουλιά στ) Η συνάντηση
μάνας και κόρης, η αναγνώριση μεταξύ τους
-Η αναφορά προσωπικών
σχολίων αξιολογικής κρίσης του αφηγητή πχ στην γ παραλλαγή: «Είχε εννιά
αδέρφια, δε θυμάμαι πως τα λέγαν, αλλά τον έναν τον λέγανε Κώστα…» (με
απλοποίηση λαϊκή απόδοση του ονόματος Κωνσταντίνος), ή «Και λέν ας πούμε, να
μην τον αναθεματάς τον πεθαμένο…» ή στο κλείσιμο της αφήγησης «Αυτό ήταν το
παραμύθι. Αυτό ήταν γερό παραμύθι όχι ό,τι κι ό,τι…»
-Η συναισθηματική
εμπλοκή του αφηγητή πχ στο κλείσιμο της ιστορίας στη β παραλλαγή αναφέρεται από
την πληροφορήτρια «Και πέθαναν κι οι δυο και το τέλος αυτής της οικογένειας,
αυτού του παραμυθιού, είναι λίγο συγκινητικό παιδιά μου…»
-Η αντανάκλαση
γλωσσικής και πραγματολογικής οικειοποίησης, προσαρμογής, και χρήσης στις τοπικές ιδιαιτερότητες (πχ
Αυδόκω, ανελέτι, χάλευαν, αναθεματάς, κάμποχο).
-Η παρουσία της αρχικής
υπόστασης της υπόθεσης ως δημοτικό τραγούδι μέσω της μικτής αφηγηματικής
μορφής, που διασώζουν κατά διαστήματα θεματικές πλοκές του πρότερου έμμετρου
λόγου πχ «Ο Κώστας να έχει το ανάθεμα και το πολύ ανελέτι που μου ’δωσε την
Ευδοκιά πολύ μακριά στα ξένα…».
Συμπερασματικά
μπορούμε λοιπόν να παρατηρήσουμε στις
τρεις παραλλαγές των παραμυθοτράγουδων του βιβλίου, φαινόμενα και λειτουργίες
που συναντώνται και χαρακτηρίζουν το αφηγηματικό κόσμο του λαϊκού παραμυθιού:
υιοθέτηση θέματος, προσαρμογή πλοκής, αφηγηματικοποίηση-απόδοση του έμμετρου
λόγου, απλοποίηση και εμπλουτισμός, διαλογική πλοκή, προσωπική σύνδεση του
αφηγητή με την ιστορία.
Το συγκεκριμένο κεφάλαιο αναφοράς του βιβλίου αποτελεί μια γόνιμη συμβολή στη μελέτη της συνάντησης των ειδών της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας και στις πολλαπλές αντανακλάσεις των επιρροών και αλληλεπιδράσεων τους, στην πορεία της διαχρονικής επαφής του λαού μας ως πομπού και δέκτη με τον ανεξάντλητο πλούτο των ψυχοπνευματικών του δημιουργημάτων.
[1] Βλ. Χ.Ι.
Δημητρουλόπουλος (2002) Λαϊκά παραμύθια της Θράκης, Αυτόέκδοση
[2] Α.
Αγγελοπούλου, Α Μπρούσκου κ.α (1999) Επεξεργασία Παραμυθιακών Τύπων και
Παραλλαγών ΑΤ 300-499, ΙΑΕΝ τ.Α σ.23-43
[3] Α.
Αγγελοπούλου, Α Μπρούσκου (1994) Επεξεργασία Παραμυθιακών Τύπων και Παραλλαγών
ΑΤ 700-749, σ.187-190 και στο Διεθνή Κατάλογο Ταξινόμησης βλ. H.J. Uther (2004) The Types of Interna-tional
Folktales V. 1 p.389-390
[4] Από
Βόλο, Μικρό Περιβολάκι Μαγνησίας και Φαρκαδόνα Τρικάλων
[5] Β.Δ.
Αναγνωστόπουλος (2014) Λαϊκά
παραμύθια της Θεσσαλίας, Παν/μιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας
[6] Κ.
Καφαντάρης (2005) Ελληνικά λαϊκά παραμύθια, 2 τμ. Εκδόσεις Ποταμός, Β έκδοση
[7] Ο ομιλών
μετά από έρευνα έχει εντοπίσει και συγκεντρώσει 11 επιπλέον πεζής μορφής
παραλλαγές του δημοτικού τραγουδιού από Μικρά Ασία, Θράκη (2), Κρήτη, Μάνη,
Πελοπόννησο (5) και Αρβανίτες.
..................................................................................
2018
ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Προγράμματα Δια βίου μάθησης
Η σημασία του Λαϊκού Παραμυθιού: διεπιστημονικές προσεγγίσεις
Α. Αγγελοπούλου, Ε. Κατρινάκη, Α. Μπρούσκου
Άσκηση για την ολοκλήρωση του σεμιναρίου
Η ιστορία που επέλεξα να
μελετήσω αφορά τη πλοκή του λαϊκού παραμυθιού «Το βασιλόπουλο και ο σπανός/ Ο
γιος του κυνηγού» που τυπολογικά ανήκει στον παραμυθιακό τύπο ΑΤU 531 του Διεθνούς Καταλόγου
Ταξινόμησης (Uther 2004: 310) όπου αναφέρεται υπό τον τίτλο The Clever Horse-Το έξυπνο άλογο, με πρότερη ονομασία ως Ferdinard the True & Ferdinard the False. Η κατηγορία στην οποία συμπεριλαμβάνεται
είναι αυτή των μαγικών παραμυθιών (ATU 300-749) και μάλιστα στην
υποκατηγορία των Υπερφυσικών-Μαγικών Βοηθών (ATU 500-559) δηλαδή την ομάδα παραμυθιών
που η συμβολή αρωγών συνήθως μαγικής υπόστασης βοηθά στην επιτυχή δοκιμασία του ήρωα. Από
παραμυθολογικές αναφορές φαίνεται πως η υπόθεση παρουσιάζεται μόλις στα μέσα
του 16ο αι. (1550-1553) στο έργο The
Face-tious Nights του Straparola (Ιστορία του Livoretto) και αργότερα στο πρώτο τρίτο του 17ο
αι. (1634-1636) στο έργο Pentamerone του Basile
(ιστορία του Corvetto), ενώ με λογοτεχνική
μορφή παρουσιάζεται στα 1697 στο έργο Les Contes des Fées της D'Aulnoy (La Belle aux cheveux d'or-Η Ωραία με τα χρυσά μαλλιά).
Σύμφωνα με τον Uther (2004:311-312) η
υπόθεση παρουσιάζει ευρεία εξάπλωση σε όλες τις ηπείρους, κύρια στον ευρωπαϊκό
χώρο όπου συναντάται σε έναν μεγάλο αριθμό χωρών από τη Σκανδιναβία και τις
Βαλτικές χώρες, τη Βορειοδυτική, κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, ως την Ιβηρική
και Βαλκανική Χερσόνησο. Η υπόθεση συναντάται ακόμη στη Μέση Ανατολή, τις
χώρες του Καυκάσου, τον Περσικό κόλπο, την Κεντρική Ασία και την Ινδία αλλά
ακόμη στην Αραβική Βόρειο Αφρική, την Ανατολική Αφρική, την Κεντρική και Νότια
–Λατινική Αμερική καθώς και τον Καναδά.
Συχνά ως παραμυθιακός τύπος ο ATU 531 συναντιέται με τους παραμυθιακούς τύπους 327 Β, 328, 554 και 1119 ενώ
από αναφορές στον Διεθνή Κατάλογο Ταξινόμησης (Uther 2004:311) παρατηρείται ο συνδυασμός με επεισόδια από έναν μεγάλο
αριθμό παραμυθιακών τύπων ( πχ 300, 300Α, 302, 303Α, 313,
314, 400, 465, 502, 505, 513Α, 516, 530, 550, 551, 567, 590, γεγονός που πιθανά να καταδεικνύει τη
δυνατότητα που προσφέρει ως πλοκή για συναντήσεις με τη μυθοπλαστική ικανότητα
των λαϊκών παραμυθάδων να συνυφαίνουν επεισόδια και υποθέσεις όποτε η αφηγηματική
περίσταση το απαιτεί αλλά και τη χαρακτηριστική ιδιότητα της χαλαρής πλοκής
των επεισοδίων που επιτρέπει συμβατές λειτουργικές αφηγηματικές συνυπάρξεις. Ο
Διεθνής Κατάλογος Ταξινόμησης (Uther 2004: 310)
αναφέρει πως η υπόθεση υφίσταται σε τρεις διαφορετικές μορφές ως α) «Ο
βαφτισιμιός του βασιλιά και ο αναξιόπιστος συνοδοιπόρος» β) «Η Χρυσομαλλούσα
κόρη» και γ) «Το έξυπνο άλογο» με την παρακάτω σύνθεση:
«¨Ένα φτωχό παλικάρι ξεκινά την αναζήτηση του νονού
του (βασιλιάς, Θεός, Παναγία κλπ). Στη διαδρομή του αποκτά ένα έξυπνο άλογο[1] που
προσφέρεται να τον βοηθήσει. Παραβαίνοντας τη συμβουλή του αλόγου παίρνει από
κάτω ένα αστραφτερό φτερό (χρυσή τρίχα, χρυσό πέταλο ή άλλο φωτεινό
αντικείμενο) το οποίο αργότερα δίνει στο βασιλιά.
Στη διαδρομή του ο νέος συνοδεύεται από έναν ταξιδιώτη
(διάβολο, σπανό, τσιγγάνο κλπ) που τον αναγκάζει να αλλάξουν θέσεις και του
επιβάλλει όρκο σιωπής. Στην αυλή του βασιλιά, ο νέος δουλεύει ως υπηρέτης.
Βοηθά διάφορα ζώα τα οποία σε ανταπόδοση υπόσχονται να τον στηρίξουν.
¨Ενας δόλιος υπηρέτης του βασιλιά (ο συνταξιδιώτης του
νέου) τον κατηγορεί στον άρχοντα πως καυχήθηκε ότι μπορεί να βρει το πουλί που
έχασε το χρυσό φτερό ή να βρει και να του φέρει τη Χρυσομαλλούσα
κόρη-πριγκίπισσα ως νύφη. Υπό την απειλή της ποινής του θανάτου αναγκάζεται να
φέρει εις πέρας τις επικίνδυνες δοκιμασίες και το κατορθώνει με τη βοήθεια του
αλόγου του.
Η απαγόμενη βασιλοπούλα αρνείται να παντρευτεί το γέρο
βασιλιά ωσότου λάβει συγκεκριμένα αντικείμενα που επιθυμεί (το κάστρο της, τα
κλειδιά της που έπεσαν στη θάλασσα, το νερό της ζωής κλπ). Ο νέος τα φέρνει με
τη βοήθεια του αλόγου του ή των ευγνώμονων ζώων που βοήθησε στο ταξίδι του
αρχικά. Ως τελική φάση-στάδιο του γάμου, η νύφη απαιτεί τον αφανισμό του νέου
με ποικίλα μέσα και το άλογο τον σώζει ή η πριγκίπισσα τον ανασταίνει. Ο
βασιλιάς που επιχειρεί τις ίδιες
δοκιμασίες αποτυγχάνει και χάνει τη ζωή του.
Το μαγικό (έξυπνο) άλογο μεταμορφώνεται σε μια νέα
γυναίκα και παντρεύεται το νέο που γίνεται βασιλιάς».
Οι ελληνικές
παραλλαγές του παραμυθιακού τύπου ATU 531
Κάνοντας μια επισκόπηση των ελληνικών παραλλαγών όπως
καταγράφονται στο δημοσιευμένο μέρος του Καταλόγου του Γ. Μέγα Επεξεργασία Παραμυθιακών Τύπων και
Παραλλαγών 4ος τόμος (Αγγελοπούλου κ.α 2004: 337-364)
παρατηρείται μια πλούσια αφηγηματική παρουσία στον ευρύτερο ελληνόφωνο χώρο
γεγονός που δηλώνει υπόθεση με δημοφιλία και εκτεταμένη διάδοση.
Από τις 123 παραλλαγές σημειώνεται η παρουσία του
συγκεκριμένου παραμυθιακού τύπου ως αυτόνομη πλοκή σε 29 από τις ιστορίες του
δημοσιευόμενου υλικού, ενώ ως συνυπάρχουσα συμφυρμική πλοκή καταγράφονται 62
περιπτώσεις όπου ο ATU 531 συναντιέται με τον παραμυθιακό τύπο ATU 554 (Τα ευγνώμονα ζώα), 13 παραλλαγές συμφυρμού με
τον παραμυθιακό τύπο ATU 513A (Οι θαυμαστοί σύ-ντροφοι) ενώ η αφηγηματική μαεστρία
των λαϊκών παραμυθάδων καταγράφεται ακό-μη με δύο διαφορετικές μορφές όπου
συνυπάρχουν και οι δύο άνω αναφερόμενοι παραμυθιακοί τύποι: επτά παραλλαγές όπου
στη ροή παρουσιάζονται συμφυρμικά με τη σειρά ο 513Α + 554 και έξι παραλλαγές
όπου η σειρά στην πλοκή της υπόθεσης τροποποιείται κατά σειρά σε συμφυρμό με
τους 554+513Α. Καταγράφονται ακόμη, από μια συνάντηση του
παραμυθιακού τύπου ATU 531 σε συμφυρμό με τον 554 +400, του 531 με τους
590+566, μια με τον 328 και δυο με αρχή από τους ATU 300 και ATU 532.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η καταγραφή του παραμυθιακού
τύπου στην Τήνο από τον Α.Αδαμαντίου όπου η παρουσία επτά παραλλαγών-αν
συσχετιστεί με τον αριθμό του πληθυσμού και τη μικρή έκταση του
νησιού-καταδεικνύει μια ιδιαίτερα δημοφιλή υπόθεση, η οποία σε πέντε από τις
επτά παραλλαγές παρουσιάζεται αυτόνομα χωρίς κανένα συμφυρμό.
Σύμφωνα με την συνθετική παραλλαγή-παράθεση των
ελληνικών παραλλαγών[2] παρατηρείται
η ύπαρξη δύο διαφορετικών εισαγωγών αλλά και δύο διαφορετικών κλεισιμάτων του
παραμυθιακού τύπου στο ελληνικό corpus. Σχετικά
με το εισαγωγικό μέρος της πρώτης πλοκής
ο πρωταγωνιστής είναι ένα μικρό αγόρι
που πηγαίνει να αναζητήσει τον νονό του όταν μεγαλώσει μετά από παραγγελία του
τελευταίου. Στη δεύτερη εισαγωγή ο ήρωας πηγαίνει να αναζητήσει τον πατέρα του
(συνήθως κυνηγός) που έχει δώσει παραγγελία να εμποδιστεί ο γιός του ν’ ακολουθήσει
το ίδιο επάγγελμα. Ο ήρωας παραβαίνει όλες τις ορμήνιες και με την ιδιότητα του
πατέρα του φτάνει στο παλάτι όπου του αναθέτονται οι δοκιμασίες από το βασιλιά.
Η παρεμβολή ενός ανταγωνιστή τον φέρνει μπροστά στην αλυσιδωτή πορεία
ικανοποίησης των επιθυμιών του βασιλιά και τελικά στην Χρυσομαλλούσα. Παρατηρείται
η λειτουργία του Προππ «Απαγόρευση-παράβαση» σχετικά με τη συμπεριφορά του
αγοριού που οδηγεί στην εξελικτική πορεία της ιστορίας, η παρουσία του αντα-γωνιστή
ήρωα- αρχικά με τον σπανό ή τον αυλικό υπηρέτη και ύστερα με το βασιλιά που
διεκδικεί για τον εαυτό του την Πεντάμορφη. Κοινό στοιχείο και των δύο πλοκών
καταγράφεται η προδοσία του σπανού, ενώ πρέπει επίσης να τονιστεί η παρουσία
των παραμυθιακών τύπων ATU 554 (Τα
ευγνώμονα ζώα) και ATU 513A (Οι
θαυμαστοί σύντροφοί) όχι ως αυτοτελών υποθέσεων αλλά ως επεισοδίων του ATU 531[3]. Στην
ελληνόφωνη μυθοπλασία εντοπίζονται τόσο στο κεντρικό θέμα όσο και σε παραλλαγές
της πλοκής Β αναφορές από εβραϊκά χειρόγραφα του 1200 μΧ όσο και μυθικά θέματα από
την αρχαία ελληνική μυθολογία.
Η ιστορία προσεγγίζεται από την πλευρά της ¨Εβδομης
Τέχνης αφού μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο το 1973 στην Τσεχοσλοβακία υπό τον
τίτλο Zlatovlaska (Goldilocks, 74min) σε
κείμενο Karel Jaromir Erben και σκηνοθεσία Vlasta Janecko-va.
Βιβλιογραφία
-Αγγελοπούλου
Αννα κ.α. Επεξεργασία Παραμυθιακών Τύπων και παραλλαγών ΑΤ 500-559 Αθήνα.
ΙΑΕΝ, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών ΕΙΕ 2004
-Basile, Giambattista. Stories from the Pentamerone.. London: Macmillan & Co., 1911.
-D'Aulnoy, Marie Catherine
Baronne. The Fairy Tales of Madame D'Aulnoy. London: Lawrence and
Bullen, 1892.
-Straparola, Giovanni Francesco. The Facetious Night. London: Privately Printed for Members of the Society of Bibliophiles, 1901.
-Thompson Stith. The Folktale. Princeton. University of California Press. 1977
-Uther, Hans-Jorg (2004): The Types of International Folktales. A Classification and Bibliography, Part I, II, III. Ελσίνκι.Academia ScientiarumFennica.
[1]
Ο St.
Thompson
παραθέτει ολόκληρο κεφάλαιο σχετικά με την παρουσία του αλόγου ως μαγικό βοηθό βλ. The Folktale. University of California Press. Σελ.59-64
[2] Βλ. Αγγελοπούλου κ.α (2004)Επεξεργασία
Παραμυθιακών Τύπων και παραλλαγών ΑΤ 500-559 ΙΑΕΝ, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών
ΕΙΕ σ.334-336
[3] Η «επεισοδιοποίηση» παραμυθιακών
τύπων στο ελληνικό corpus
παρατηρείται και με άλλους τύ-πους όπως
πχ ο ATU
335 (Οι μαντατοφόροι του Θανάτου)
.......................................................................................................
2017
Βιβλιοπαρουσίαση για το «Μικρό Αλφαβητάρι Αφήγησης» της Λίλης Λαμπρέλλη από τις εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗΣ
Με το
νέο της βιβλίο υποδέχεται το φετινό καλοκαίρι η αγαπημένη Λίλη Λαμπρέλλη, ένα
«Μικρό αλφαβητάρι αφήγησης» για μεγάλες και βαθιές καταδύσεις στον απύθμενο
κόσμο της ιστόρησης. Πρόκειται για ένα υλικό που προέκυψε από μια συνεχή
πολλαπλή «συνομιλία» της Λίλης με τις κειμενικές αποτυπώσεις των σκέψεων,
αντανακλάσεων, εμπειριών και καταθέσεων που συμπεριλαμβάνονται στο βιβλίο της
«Λόγος εύθραυστος και αθάνατος» (Πατάκης 2010). Τα συμπεριλαμβανόμενα στην πρότερη
έκδοση άνοιξαν έναν δρόμο συνε-χώς αναδυόμενου διαλόγου με μια σειρά από
έννοιες, επαναπροσεγγίσεις και αναστοχασμούς που έφεραν σε έντυπη μορφή το
Μικρό αλφαβητάρι, συμπλήρωμα-συνέχεια αλλά ταυτόχρο-να ανεξάρτητη εκδοτική υπόσταση.
Ο
λόγος γραφής έχει έναν σχεδόν ερωτικό χαρακτήρα, δοτικότητας και προσφοράς αλλά
παράλληλα και μια αμυδρή ανεπαίσθητη «αυστηρότητα» που διακρίνει όσους θέλουν
να προστατεύσουν αυτό που πολύ αγαπούν. Η γραφή προέρχεται από έναν άνθρωπο που
χαρακτηρίζεται από μια σχέση ποιητική με το λαϊκό παραμύθι και την αφήγησή του,
μια παραμυθού που περπάτησε σε πλούσιους δρόμους μαθητείας του γαλλόφωνου χώρου
με δασκάλους ξεχωριστούς όπως ο Γάλλος Ανρί Γκουγκώ και ο Βέλγος Μισέλ Ιντενόκ,
σκέψεις των οποίων αναφέρει συχνά μέσα στο βιβλίο από τις προφορικές τους
διδασκαλίες. Το αλφα-βητάρι έχει τη μορφή ενός οδηγού-εγχειριδίου με παραθέσεις
λημμάτων, τα οποία θέτουν υπόψη των αναγνωστών του όσες έννοιες-σχέσεις κρύβει
η αφήγηση και το λαϊκό παραμύθι με τους φορείς του-παραμυθάδες, με το κοινό
αλλά και με τα ίδια τα συστατικά που
συνθέ-τουν την αφήγηση (πχ Αλήθεια, Ανοιχτωσιά, Αυτογνωσία, Βεβαιότητα, Διδαχή,
Ενέργεια, Ίαση, Μαθητεία, Παρουσία, Ρόλος, Ρυθμός, Σχέση κλπ) . Ο υπότιτλος
«Εγχειρίδιο αυθαί-ρετου στοχασμού πάνω στα παραμύθια και την αφήγησή τους»
δηλώνει την υποκειμενική διάσταση των προσεγγίσεων και των απόψεων και μια
προσωπική οπτική απ’ την οποία γίνεται η θέαση των παρατιθέμενων εννοιών-προϊόν
πολύχρονης πείρας και ατομικής αναζή-τησης της Λίλης, που μπορούν να
κατανοηθούν αν κάποιος τα διαβάσει με
την καρδιά του ανοιχτή στον προφορικό λόγο, τις ιδιαιτερότητές του και τις
συνεχείς ενδο-ανασκοπήσεις του και όντας φίλα προσκείμενος με αυτόν. Τα λήμματα
συμπληρώνουν ακόμη σύντομες φράσεις
μεγάλων μορφών της ανθρωπολογίας, της λογοτεχνίας και του πολιτισμού που
χρωματίζουν ιδιαίτερα τις προσεγγίσεις-παραθέσεις των εννοιών.
Ο
λόγος της Λίλης Λαμπρέλλη αποτελεί μια ακόμη προσωπική συμβολή στο χώρο της
αφήγησης και έναν πολύτιμο εμπλουτισμό στην προσφερόμενη βιβλιογραφία του
ελληνόφωνου χώρου, δυνητικά μια πηγή έμπνευσης και στοχασμού για τους Έλληνες
αφηγητές.
Το
βιβλιοπωλείο FREE
THINKING ZONE-
Σκουφά 64 και Γριβαίων προσφέρει στους φίλους της Λέσχης Αφήγησης Αθήνας
«Μοιράσου κι εσύ μιαν ιστορία» μια έκπτωση 20% σε όσους αναζητήσουν εκεί το
«Μικρό αλφαβητάρι αφήγησης» των εκδόσεων Πατάκης αρκεί να προηγηθεί ένα
τηλεφώνημα για να διασφαλιστεί η επάρκεια του τίτλου στο 210-3617461
Πολλές προσωπικές ευχές για το καλοτάξιδο της έκδοσης
...............................................................................................
2012
Κριτική για το βιβλίο “Κυπαρίσσι που έγερνε”, της Στέλλας Αρβανίτη
Η συγγραφέας Στέλλα Αρβανίτη, εμπνεόμενη από τον περίγυρο της πραγματικής
ζωής που σχετίζεται με τον τόπο καταγωγής της, συνδέει την βιωματική
της εμπειρία με τη λογοτεχνική γραφή. Αποτέλεσμα τούτης της
«συνομιλίας» αποτελεί το κείμενο μέσα από το οποίο παίρνει σάρκα και οστά η
περίπτωση ενός μικρού κυπαρισσιού. Η Στέλλα Αρβανίτη με έναν τρόπο αμιγώς
καλλιτεχνικό επιχειρεί να δώσει μια μυθοπλαστική προσέγγιση στην βαρύνουσα
παρουσία της εκκλησίας της Παναγίας για την κοινωνική
συνείδηση ενός επαρχιακού χωριού της Εύβοιας -πιθανά να σχετίζεται με τον Άγιο
Γεώργιο Λιχάδος, τον ιδιαίτερο τόπο καταγωγής της- και μας εισάγει στον λογοτεχνικό
κόσμο του φανταστικού εκεί που τα πάντα μπορούν να συμβούν.
Η γραφή της παρουσιάζει ενδιαφέρον καθώς
στο πρώτο μέρος του βιβλίου της ξεδιπλώνει μπροστά μας ένα σκηνικό λιτό μα
γνώριμο στα βιώματα των περισσότερων αφού αποτέλεσε έναν κοινό καμβά πάνω στον
οποίο αποτυπωνόταν η καθημερινή ζωή της ελληνικής επαρχίας λίγο μετά τον
Μεσοπόλεμο. Απλότητα, λειτουργικές σχέσεις, θρησκευτικό συναίσθημα και
κοινοτική συνείδηση όλα ζυμωμένα με τη ματιά της Στέλλας σε λίγες παραγράφους
αλλά κατάλληλα τοποθετημένα για να αναδειχθεί το θέμα της ιστορίας.
Ανάμεσα στα αιωνόβια κυπαρίσσια που
συνθέτουν την εικόνα γύρω από το ναό της Παναγίας υπάρχει κι ένα λιανό
ψηλόλιγνο κυπαρισσάκι που δεν έχει βαθιές ακόμα ρίζες. Παραμονές Χριστουγέννων
κι ενώ ο καιρός υποτροπιάζει σε έντονη χιονόπτωση η πιθανότητα να σκεπαστεί το
κυπαρισσάκι δημιουργεί δύο δυνάμει αντιθετικά ενδεχόμενα, αποτέλεσμα όμως της
ίδιας συνθήκης: Το πυκνό χιόνι που θα πέσει θα βαρύνει το μικρό κυπαρίσσι με
κίνδυνο να το ρίξει μιας που δεν στηρίζεται γερά και γέρνει, και η πτώση του θα
αποβεί επικίνδυνη για τους κατοίκους του χωριού και την εκκλησία της Παναγίας.
Ο λόγος της Στέλλας έχει μια εσωτερική
δύναμη και παράλληλα μια τρυφερότητα. Οι διάλογοι έχουν ζωντάνια και ένταση που
ενδυναμώνουν τις αντιθέσεις των συναισθημάτων:
[«Ββββ… αντέχεις, μικρέ…;» του έλεγε περιπαικτικά, ο βοριάς
στριφογυρίζοντας ολόγυρά του. «Αντέχω ακόμη», έλεγε εκείνο και έσφιγγε τις
ρίζες του και προσπαθούσε να αγκαλιάσει πιο σφιχτά το χώμα!
«Κουράγιο», του έλεγαν τα άλλα κυπαρίσσια. «Σαν δυναμώσει ο κορμός σου και
γίνεις σαν και μας, δεν θα φοβάσαι πια το βοριά…»
Μα έτρεμαν τα φυλλαράκια του κυπαρισσιού από το φόβο. Ήξερε πως, αν ο
βοριάς επέμενε κι άλλο, οι ρίζες του θα το εγκατέλειπαν. Το ήξερε ο βοριάς αυτό
και δεν το άφηνε σε ησυχία.
«Ββββ, πόσο θα αντέξεις ακόμη, μικρέ; Στο τέλος θα σε ρίξω», έλεγε ο βοριάς
και η παγερή του ανάσα έσφιγγε το κυπαρισσάκι. Είχε δίκιο ο βοριάς και το
κυπαρισσάκι το ήξερε…]
Παράλληλα η συγγραφέας χρησιμοποιεί έναν
τρόπο σχεδόν παραμυθιακό για να αναδείξει το θέμα της. Από την παράθεση του
χώρου και των πρωταγωνιστών, μας οδηγεί μέσα από την αλλαγή του σκηνικού
καιρικά, στο κεντρικό επεισόδιο της κρίσης –το χιονοφόρτωμα και την επικίνδυνη
κλίση του κυπαρισσιού- γεγονός που δημιουργεί μια κινητικότητα
συναισθηματική των αντιθέσεων –να κοπεί το κυπαρισσάκι και να σωθεί το
χωριό κι η εκκλησία ή να ζήσει το κυπαρισσάκι και να αποτελεί κίνδυνο για το
ανθρωπογενές περιβάλλον;
Επιτελείται επίσης η ανάδειξη της
προσωποποίησης του φυσικού κόσμου (ομιλών βοριάς και
κυπαρίσσια) που συμμετέχει ισότιμα με το ανθρώπινο στοιχείο και καταγράφεται η
χρήση αντιθετικών ζευγών: Σε επίπεδο πρωταγωνιστών (βοριάς-κυπαρισσάκι),
διαθέσεων (κυπαρίσσια-κυπαρισσάκι: «Κράτα μικρέ-Δεν με κρατούν άλλο πια οι
ρίζες μου»), και στάσεων (κάτοικοι-παπάς του χωριού «Να το κόψουμε αύριο).
Λόγος απλός αλλά δυνατός, έντονες
εικόνες, κινητικότητα αντιθετικών συναισθημάτων, εσωτερικές εντάσεις,
μονοεπεισοδιακή ακολουθία της δράσης και πλήρωση του προσδοκώμενου είναι τα
στοιχεία που συνθέτουν το ενδιαφέρον έργο της Στέλλας Αρβανίτη και το
περιεχόμενό του το καθιστά ένα πολύτιμο δώρο στους μικρούς και μεγαλύτερους
φίλους του λογοτεχνικού βιβλίου για παιδιά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου