Ο Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου των Όπλων-λήψη από ψηλά, μπροστά στα δεξιά του ναού το ενσωματωμένο πια παλιό ξωκλήσι
Αποτελεί μια μικρή "παράδοση" τα τελευταία χρόνια από τον επιμελητή του παρόντος ιστολογίου-παράδοση υπό την έννοια της πρακτικής- να γίνεται αναφορά σχετική με τον εορτάζοντα Άγιο των ημερών, τον Άγιο Δημήτριο, του οποίου το όνομα φέρει. Η πρακτική της εν λόγω αναφοράς ξεκίνησε στα 2021, και συνδέθηκε με τα 200χρονα από την Εθνική Παλιγγενεσία, οι δε δύο ιστορίες της προφορικής λαϊκής παράδοσης συμπεριλαμβάνονται στην παρακάτω συλλογή που κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά από τις εκδόσεις Αρμός και μάλιστα στο έκτο κεφάλαιο "Τα θαύματα του Αγώνα" υπό τον τίτλο: "Το θαύμα του Αγίου που λευτέρωσε την Αθήνα" (σσ. 130-133).
Δημήτρης Β. Προύσαλης
"Μάχου Υπέρ Πίστεως και Πατρίδας:
Αφηγήσεις και ιστορίες για το λαϊκό θρησκευτικό συναίσθημα των Ελλήνων το 1821",
Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ,
Νοέμβριος 2021
14Χ21
Έτσι λοιπόν, αν βρεθεί κάποιος στη συνοικία Κάτω Πατήσια, κατεβαίνοντας την οδό Στρατηγού Καλάρη, στην περιοχή που είναι ευρύτερα γνωστή ως "Τρεις Γέφυρες", θα συναντήσει στο αριστερό του χέρι, στο ρεύμα που ανεβαίνει προς Αθήνα, τον Ενοριακό Ιερό Ναό του Αγίου Δημητρίου στον αριθμό 57. Στη δεξιά πλευρά του ναού-με μέτωπο προς την Στρατηγού Καλλάρη- μπορεί κάποιος να παρατηρήσει ένα μικρό εκκλησάκι, κολλημένο σχεδόν πάνω στην εξωτερική πλευρά του μεγαλύτερου ναού. Πρόκειται για ένα ιδιότυπης μορφής "εγκιβωτισμένο" μικρό οικοδόμημα, με την εσωτερική του μεριά να είναι μέρος του εκκλησιαστικού κτιρίου, αφού μπαίνοντας κανείς στο ναό από την κεντρική είσοδος, μετά τα σκαλοπάτια, μπορεί να εισέλθει στο παλιότερο ξωκλήσι από τα μέσα. Η λαϊκή παράδοση του έδωσε το προσωνύμιο "Άγιος Δημήτριος των Όπλων" σχετίζοντάς τον με το 1821, λίγο πριν το ξέσπασμα της Επανάστασης στα μέρη της Αττικής.
Το κολλημένο ξωκλήσι στη δεξιά πλευρά του μεγαλύτερου εκκλησιαστικού κτιρίου-ναού ακριβώς στα δεξιά της θύρας.
θα αναφέρω δύο λαϊκές παραδόσεις-παραλλαγές της εξήγησης για την ονομασία "Άγιος Δημήτριος των Όπλων" που συνδέεται άμεσα με τον καβαλάρη Άγιο και συνδέει τη χάρη του με την απελευθέρωση της Αθήνας.
Το θαύμα του Αγίου που λευτέρωσε την Αθήνα (1821)
Ήταν τότε, που η Επανάσταση είχε μόλις πέντε μέρες πριν, ξεσπάσει στα μέρη του Μοριά. Στην Αττική οι ραγιάδες ετοιμάζονταν να πάρουν τα όπλα και να χτυπήσουν την Αθήνα την πρώτη του Απριλιού, να κηρύξουνε επίσημα την Επανάσταση και στο δικό τους τόπο. Όλα ήταν στον καιρό τους, η σπίθα ήταν έτοιμη ν’ ανάψει. Στις 31 του Μάρτη ο Χατζημελέτης Βασιλείου κατέβηκε από τα μέρη της Χασιάς με κόσμο στη συνοδεία του, για να επισκεφτεί τον Βοεβόδα της Αθήνας τον Μουχαμέντ Ρουσέν Εφέντη. Ο Βασιλείου βρέθηκε στο κονάκι του Τούρκου διοικητή της πόλης, μπήκε, προσκύνησε κι ύστερα κάθισαν και κουβέντιασαν. Πάνω στην κουβέντα λοιπόν, ο Μελέτης Βασιλείου παράστησε πως τα πράγματα τάχα δεν πήγαιναν καθόλου καλά στον τόπο τους, πώς ο κόσμος μουρμουράει κι έχει παράπονα, πως υπήρχε μια αναστάτωση, και λέει του Βοεβόδα: «Εφέντη, συμμορίες Τουρκαλβανών τριγυρίζουν τον τόπο και μας κάνουν ζημιές στα κοπάδια και τα χωράφια. Κι όχι μονάχα αυτό, μα τριγυρίζουν γύρω από την Αθήνα. Τούτες οι συμμορίες, κάθε μέρα γίνονται περισσότερες και θέλουν να μπουν στην πόλη και να τη λεηλατήσουν. Τα άρματα που έχουμε στη Χασιά δεν φτάνουν για να τις κάνουμε ζάφτι*, να τις συγκρατήσουμε, αν προσπαθήσουν από αυτό το δερβένι* να κατέβουν προς την πόλη».
*κάνω ζάφτι: (αραβ. dapt) υποτάσσω κάποιον στη θέλησή μου, θέτω υπό τον έλεγχό μου, δαμάζω, επιβάλλομαι *δερβένι: (τουρκ. derbent) πολύ στενό πέρασμα ανάμεσα στα βουνά
Το ξωκλήσι του Αγίου Δημητρίου επί της οδού Στρατηγού Καλάρη, στη δεκαετία 1960-1970, πριν χτιστεί ο σημερινός ναός
Ο Βοεβόδας απόμεινε για λίγο στη σιωπή. Δεν είχε μαντάτα απ’ τους ανθρώπους του, για τον ξεσηκωμό των κατοίκων της Χασιάς, μήτε για τον σιωπηλό αναβρασμό στην πόλη της Αθήνας, όλα είχαν κρατηθεί μυστικά. Έτσι συμφώνησε να δώσουν οι δικοί του, οι Τούρκοι, άρματα παραπανίσια, στον Αρβανίτη χριστιανό Χατζημελέτη Βασιλείου. Αυτός είχε φροντίσει από τα πριν, να φέρει μουλάρια μαζί του, για να τα φορτώσει με τον οπλισμό των Τούρκων. Σαν τέλειωσε λοιπόν το φόρτωμα, πήρε το δρόμο για τη Χασιά. Όλη η συντροφιά, μουλάρια φορτωμένα κι άνθρωποι σκοτισμένοι με έγνοιες πολλές, σαν έφτασε στα Πατήσια, στάθηκε στο ξωκλήσι του Αγίου Δημητρίου, για να ξεκουραστούν τα ζώα που σήκωναν βάρος πολύ, αλλά και οι άνθρωποι που είχαν ακολουθήσει τον Χατζημελέτη Βασιλείου για συνοδεία. Βόλεψαν τα ζώα, και μπήκαν να ξαποστάσουν μέσα στην εκκλησία.
Η εικόνα του έφιππου Αγίου στη δεξιά πλευρά του τοίχου, στο εσωτερικό του ναού
(φωτό: Δημήτρης Β. Προύσαλης)
Λένε, πως την ώρα που η συντροφιά κοιμόταν μέσα στο ξωκλήσι, τη νύχτα 31 Μάρτη προς 1 Απρίλη, ο Χατζημελέτης άκουσε μια φωνή να τον προστάζει μέσ’ στον ύπνο του: «Στα όπλα! Στα όπλα!» Ο Βασιλείου κατάλαβε πως η φωνή ερχόταν από την εικόνα του Αγίου Δημητρίου. Πετάγεται μέσα σε μια τρομάρα, πίστεψε πως ήταν θαύμα και προειδοποίηση του Αγίου και ξυπνά στα γρήγορα τα παλικάρια του. Τους προστάζει να φορτώσουν τα μουλάρια στα γρήγορα, για να προλάβουν να φύγουν. Αυτοί έκαναν αμέσως αυτό που τους διάταξε ο Χατζημελέτης και σε λίγο είχαν αφήσει πίσω τους το ξωκλήσι κι ακολουθούσαν το δρόμο για τη Χασιά. Δεν πέρασε κάμποση ώρα και φάνηκαν καβαλαρία οι Τούρκοι με δαδιά στα χέρια που φώτιζαν μέσα στη νύχτα. Αυτοί είχαν μιλήσει του Βοεβόδα Μουχάμαντ Ρουσέν Εφέντη. Του είπαν για το σφάλμα που έκανε, να δώσει του λόγου του παραπάνω όπλα στους Χασιώτες και πήγαιναν τώρα, να πάρουν πίσω τα όπλα αλλά και να πιάσουν τους Χασιώτες. Ο Βασιλείου όμως είχε φτάσει κιόλας στα μέρη του και τώρα ήταν δυνατότερος. Την άλλη κιόλας μέρα κήρυξε την Επανάσταση στη Χασιά και στο Μενίδι κι οι ντόπιοι σηκώσανε τ’ άρματα. Από τότε το ξωκλήσι του Αγίου Δημητρίου ονομάστηκε «Άγιος Δημήτριος των Όπλων», ο άγιος που βοήθησε να λευτερωθεί η Αθήνα…
Λαϊκή τοιχογραφία των Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ, στα δεξιά , εντός του ξωκλησιού, με εμφανή τα σημάδια, τις τρύπες, από τα τούρκικα σπαθιά (φωτό: Δημήτρης Β. Προύσαλης)
Κατά την προφορική παράδοση υπάρχει και μια άλλη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία ο Καραϊσκάκης είχε συμφωνήσει να συναντηθεί με οπλαρχηγούς της Στερεάς Ελλάδας στο ξωκλήσι αυτό, που η θέση του προστατευόταν από το διπλανό ρέμα, εκεί που σήμερα βρίσκεται η οδός Στρατηγού Καλάρη. Την νύχτα καθώς κοιμούνταν, κάποιος τους πρόδωσε. Το ξωκλήσι περικυκλώθηκε από τους Τούρκους, αλλά όλοι σώθηκαν, καθώς ακούστηκε φωνή από την εικόνα του Αγίου «Στα όπλα! Στα όπλα!». Οι οπλαρχηγοί ξύπνησαν και πολεμώντας πέρασαν τη ρεματιά και σώθηκαν. Αναφέρεται επίσης πως σαν οι Τούρκοι προσπάθησαν να πυροβολήσουν μέσα στο ναό από το πορτάκι του Ιερού, απωθήθηκαν από μια αόρατη δύναμη.
Άλλη λήψη: Οι δύο Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ σε τοιχογραφία μέσα στο μικρό εκκλησάκι
(φωτό: Δημήτρης Β. Προύσαλης)
Στην αριστερή πλευρά του εσωτερικού τοίχου του παλιού ξωκλησιού, σε λαϊκή αγιογραφική τοιχογραφία, απεικονίζεται ο έτερος Άγιος καβαλάρης, ο Άγιος Γεώργιος. Τα σημάδια των καταστροφών από τις σπαθιές είναι εμφανή (φωτό: Δημήτρης Β. Προύσαλης)
